Đọc Đặng Tiến, dù là những người đọc bình thường, thì, phê bình thơ sẽ “còn lại trong kí ức độc giả là những câu thơ hay được trích dẫn, những câu chữ có thi tính của người viết, sự sáng trong vô tư trong chủ quan người viết, phần còn lại là... “phôi pha”...
Trong một bài trả lời phỏng vấn, Đặng Tiến cho biết: “Tôi sinh 1940 tại xã Hòa Tiến, thành phố Đà Nẵng. Năm 1960, vào Sài Gòn học Đại học Văn Khoa, 1963 ra trường, đi dạy tại trường cấp 3 A.Yersin. Từ 1968, tôi về Pháp, học thêm ở Đại học Paris và bắt đầu công việc dạy Pháp văn cho một trường cấp 3 ở Orléans (cách Paris 100km). Cùng với Giáo sư Tạ Trọng Hiệp, tôi lập ra Ban Việt học tại ĐH Paris 7, giảng dạy ở đây từ 1969 - 2005”.
Hiện nay Đặng Tiến đang nghỉ hưu tại
Orléans (Pháp) và đã nhiều lần về thăm quê. Ông là người có nhiều công trình
nghiên cứu phê bình văn học đăng trên các tạp chí Văn, Bách Khoa... (trước
1975), Văn Học, Đoàn Kết... (sau 1975). Đã xuất bản Vũ trụ thơ (Giao
điểm, 1972), Vũ trụ thơ II (Thư ấn quán, Hoa Kì, 2008), Thơ-Thi pháp
và chân dung (Nxb Phụ Nữ, 2009).
Đặng Tiến là nhà phê bình văn học,
đặc biệt là phê bình thơ được nhiều người kính trọng và yêu mến. Kính trọng vì
tài năng, trí tuệ và yêu mến vì sự vô tư trong sáng không bị chi phối bởi bất
cứ một định kiến nào về tư tưởng, quan điểm và học thuật. Có được sự “may mắn”
này, có lẽ do ông được đứng ở một “tọa độ” đặc biệt. Đỗ Lai Thúy trong bài Đặng
Tiến và những vũ trụ thơ đăng trên Sông Hương viết: “Anh là một nhà phê
bình tài tử theo nghĩa phê bình vị phê bình, phê bình vì yêu văn chương nghệ
thuật chứ không vì một cái gì khác ngoài văn chương...”.
Quan điểm phê bình thơ của ông rất
rõ ràng: “Điều quan trọng với tôi trong các bài viết, không phải là khen chê,
mà hiểu bài thơ, may ra hiểu được người làm thơ. Hiểu được nhau, gặp được nhau
là quý”. Và ông bày tỏ: “Yêu văn là yêu người. Yêu thơ là yêu mình, cảm
thơ, hội ý với thi nhân ta trở thành tri âm với nàng thơ, ta bình đẳng với tác
phẩm”.
Do hiểu rằng “Thơ là một ngôn ngữ
tự lấy mình làm đối tượng”; và do khả năng nắm bắt được cái “thần” của thi
ca (“Câu thơ hay là một thoáng trần gian”), Đặng Tiến luôn cảnh báo:
“…mỗi bài thơ là một mô hình phức tạp, cái nhìn khoa học... là cần nhưng chưa
đủ để nắm bắt câu thơ...” “Cần có sự tổng hợp nhất quán nhiều ngữ cảnh, nhiều
quan hệ do trực giác mách bảo, trong thao tác này tư duy duy lí xem ra bất lực”.
Anh cũng đã từng khẳng định: “Những câu chữ bao giờ cũng đặt trên một nền
chung: niềm tin vào văn học, lẽ phải, tình người, dân tộc và đất nước”.
Tất cả những cái đó đã làm nên một
phong cách bình thơ rất “Đặng Tiến”. Viết về ông, nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc
Hiến cho rằng: “Cách phê bình thơ của Đặng Tiến chung quy lại vẫn là “diễn
nghĩa”, “bàn góp”, “tán rộng”... Số phận của những người viết
phê bình ở nước ta vẫn là: “diễn…”, “bàn…”, “tán…”. Hơn nhau là ở chỗ biết
“diễn…”, biết “bàn…”, biết “tán…”. Không biết “diễn” thì thành
“diễn thuyết” dạy tác giả, độc giả, không biết “bàn” thì thành “bàn suông” hoặc
“nói leo”, không biết “tán” thì thành “tán phét”. Đặng Tiến có một nền văn hóa,
kiến văn rất tốt, thuận cho sự “hoạt ứng” của tác giả trong sự “diễn…, bàn…,
tán...”.
Nhưng có lẽ, lối phê bình của Đặng
Tiến không chỉ dừng lại ở đấy mà còn có cái gì khác hơn, cao hơn, chẳng hạn
cái... “chất thơ và ý đạo” mà Nguyễn Đông Nhật đã phát hiện khi viết về
ông. Ta thử nghe một đoạn cụ thể về hai câu thơ của Nguyễn Trãi qua cái nhìn
của Đặng Tiến để thấy Hoàng Ngọc Hiến vừa... đúng vừa chưa đúng: “Hé cửa đêm
chờ hương quế lọt/ Quét hiên ngày lệ bóng hoa tan. Lệ chữ cổ nghĩa là e ngại,
lo sợ. Nội dung câu thơ nói lên tình cảm tế nhị, sâu lắng của Nguyễn Trãi với
thiên nhiên, với cuộc sống. Những hình ảnh trong câu thơ giao thoa với nhau tạo
một nguồn sáng kỳ diệu. Hương quế, bóng hoa là những thực thể hữu hình đang
biến vào cõi vô hình, đang tan ra thành một mùi hương, nhòe thành một cái bóng.
[…] Bóng hoa, hương quế là môi giới giữa cõi thực và cõi mộng, và cũng là môi
giới giữa không gian và thời gian. Cũng như cửa và hiên là không gian môi giới
giữa cái trong và cái ngoài, giữa cái riêng và cái chung, giữa con người và vũ
trụ, cũng như chữ thềm, chữ ngõ mà thi nhân thời xưa thường chuộng. Hai câu
thất ngôn rất cân đối nhờ vị trí của các động từ hé, chờ, lọt, quét, lệ, tan ở
đầu, giữa và cuối câu. Hai động từ chờ và lệ gợi ra được những rung động mỏng
manh trong thời gian. Chủ từ ẩn là ta: ta chờ, ta lệ, theo nghĩa câu thơ; nhưng
cấu trúc văn phạm tạo cảm giác chủ từ là đêm, ngày: đêm chờ, ngày lệ. Nguyễn
Trãi, một cách tinh vi đã lồng tình cảm vào thời gian, và vào cả bóng hoa,
hương quế. Về âm thanh, một số nguyên âm và phụ âm láy lại tạo thành một nhạc
tính ý vị cho câu thơ. Ta khó có thể tưởng tượng là ở lúc tranh tối tranh sáng
của thời hừng đông của thi ca Việt Nam mà Nguyễn Trãi đã làm được một câu thơ
tân kỳ, nhuần nhuyễn như thế”.
Điểm đặc biệt nhất trong lối bình
thơ của Đặng Tiến là câu văn của lời bình luôn mới mẽ và đầy thi tính. Khi nhận
định về thơ ông viết: “Nguồn thơ nào không mang ít nhiều nhan sắc của phôi pha
nếu bản chất của thơ không phải chính là di tích của phôi pha.” Khi bàn về
Truyện Kiều ông viết: “Yêu một tác phẩm nghệ thuật như yêu một người con gái,
mỗi lần yêu là khám phá ở họ một trinh tiết mới. Chúng ta yêu Kiều và Kim Trọng
yêu Kiều bằng hai mối tình khác nhau”, hoặc “Giá trị của Truyện Kiều không phải
là thành tố mà là ánh sáng của nó. Ánh sáng là niềm tin của con người vào ngôn
ngữ bên trong vĩ tuyến của định mệnh và bên ngoài kinh tuyến của lịch sử”.
Xin tiếp tục tục trích dẫn để… chứng
minh:
- “Vũ trụ thơ của Ức Trai là một áng
mây bên suối, một ánh trăng trong khoang thuyền, tiếng chim kêu trong rặng hoa,
là giọt sương bên chồi cúc”.
- “Quang Dũng đã đến giữa cuộc đời
dịu dàng như một nét hoài nghi, rồi anh ra đi nhẹ nhàng như một chút mơ phai”.
- “Bùi Giáng, rất sớm, đã linh cảm
rằng mình suốt đời đứng nguyên ở một tọa độ, xác định bởi một không gian Cố
Quận và một thời điểm Nguyên Xuân”.
- “Niềm tin Văn Cao đi từ những giấc
mơ thét gào thực tại, là những rạn vỡ đòi lại toàn bích, là chiếc lá gọi trời
xanh”.
Vì thế, đọc Đặng Tiến, dù là những
người đọc bình thường, thì, phê bình thơ sẽ “còn lại trong kí ức độc giả là
những câu thơ hay được trích dẫn, những câu chữ có thi tính của người viết, sự
sáng trong vô tư trong chủ quan người viết, phần còn lại là... “phôi pha” (phôi
pha trong ngoặc, LT). Và ta sẽ không ngạc nhiên khi nghe nhận xét khác
của Nguyễn Đông Nhật: “Phê bình thơ, như thế, đã “vượt biên” chức năng chuyên
môn. Để giúp con người đến với nhau nhiều hơn...”.
Chúng ta hy vọng trong lĩnh vực phê
bình văn học sẽ có thêm sinh khí mới để phả được hơi ấm vào sinh hoạt văn học
của nước ta hiện nay.
LÊ
THÍ
_____________
Tất cả các trích dẫn trên đều lấy từ
Thơ-thi pháp và chân dung.
Theo Sông Hương
No comments:
Post a Comment