“DĨ VÃNG PHÍA TRƯỚC”: TÔI CHỈ GHI MÀ KHÔNG BÌNH LUẬN

Tôi kính trọng những người tài năng. Nên tôi lắng nghe họ nói, và gắng ghi lại cho thật. Trước sau đó là một cách học. Giờ, khi công bố, nó là Tư liệu. Có thể sau đó họ đã nghĩ khác, nói khác, viết khác nhưng chắc không mấy ai từ chối quá khứ. Bởi vì tôi chỉ ghi mà không bình luận.

PV: Tập sách mới của ông có cái tên khá lạ, "Dĩ vãng phía trước". Ông có thể cho biết tại sao dĩ vãng lại ở phía trước?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Trong Lời vào sách và cả trong nhật ký tôi đã nói khá rõ: Lớp chúng tôi đi ra chiến trường từ một hậu phương đang có cuộc sống bình yên, đang được làm những công việc mình yêu thích. Đây không phải là một cách chơi chữ mà để diễn đạt một tâm trạng thật của nhiều người lính miền Bắc vào chiến đấu ở miền Nam: Chúng ta không đi xâm lược, không ai nghĩ sẽ đánh chiếm và dành một cái gì ở ngoài mặt trận. Ai cũng mong sớm đuổi xong giặc, được trở về quê hương. Ngoài mặt trận, quê hương với cuộc sống thanh bình cũ thuộc thế giới dĩ vãng. Muốn trở về thế giới cũ, gặp lại người thân cách duy nhất là xông lên phía trước.

PV: Nghe nói bản thảo "Dĩ vãng phía trước" được ông hoàn thành trong khi chữa trị ung thư đại tràng tại Singapore, thực hư thế nào thưa ông?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Có lẽ có sự nhầm lẫn gì đây: Lời vào sách được viết khi tôi đang điều trị ung thư trong Bệnh viện. Còn toàn bộ tập sách là các tư liệu cũ: Mấy chục trang nhật ký ghi thời gian chiến đấu chống cuộc phản kích của Mỹ Ngụy ra căn cứ giải phóng phía tây Trị Thiên tháng 5-1969, còn lại là các sổ tay, ghi chép khi tôi về Văn nghệ Quân đội: Trong đó có các buổi trò chuyện của các nhà văn VNQĐ khi Tạp chí sơ tán về Hương Ngải- Thạch Thất- Hà Tây, rồi các buổi trò chuyện của các nhà văn Nguyễn Đình Thi, Vũ Cao, Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Nguyên Ngọc… biên bản ghi chép một số bài nói, tham luận tại các Hội nghị của một số nhân vật có liên quan đến văn học, ghi chép những ngày đi theo các đơn vị quân đội ở giáp ranh Quảng Trị, dạo 1973, rồi Huế ngày đầu giải phóng; 2 bài giảng về phóng sự của Thâm Tâm và Nguyễn Đình Lạp. Tất cả chỉ cung cấp tư liệu để có thể hình dung một phần cuộc sống, cách sống, cách viết của các nhà văn một thời.

PV: Sượt qua lưỡi hái thần chết có khiến ông thay đổi suy nghĩ gì về cuộc sống?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Thật ra không chỉ đến lần bị ung thư này, tôi mới giáp mặt với thần chết. Thuở hai mươi, ra trận, giữa chiến trường, bom đạn đầy trời, hành quân xe xích kéo pháo nhưng lại chiến đấu bằng ĐKB, rồi đói, rét, bệnh tật. Thuở ấy, thần chết luôn hiển hiện trong đội hình chiến đấu. Đơn vị tôi đi vừa tròn một tháng, đã bị ngay một trận B52 đánh vào đội hình ở đường tránh Cua chữ A đường 20A gần đèo Pôlanhích. Lần đầu, tôi lo chôn cất đồng đội. Bài viết đầu tiên ở chiến trường là Điếu văn đọc trong buổi truy điệu của Đại đội. Trở về thời bình cũng đôi lần tai nạn suýt chết. Do công việc, lại hơi bị tín nhiệm tổ chức tang lễ, rồi viết và đọc điếu văn cho nhiều bạn bè văn nghệ, người thân ra đi ở nhiều lứa tuổi khác nhau. Thành ra, khi vào tuổi thất thập, phát hiện bệnh mà sự sống phải tính ngày tính tháng, thì đã không có gì phải hoảng hốt. Chỉ có một số việc phải làm cho xong, trong đó có vài tập sách mà tư liệu đã có sẵn.

PV: Bị ung thư nhưng ông vẫn rất lạc quan, ông không… sợ chết sao? Ông quan niệm thế nào về cái chết?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Quan niệm về cái chết? Điều này thay đổi tuỳ lứa tuổi, tuỳ hoàn cảnh. Khi còn trẻ, ta còn nhiều điều để tiếc, cuộc sống có nhiều ước mơ, nhiều dự định, nhiều tham vọng, nhiều quan hệ ràng buộc về trách nhiệm, về tình cảm. Trước tuổi 60, một số điều trong đó còn ràng buộc, níu giữ mình. Còn tới tuổi thất thập, thần chết đã thành bạn thân: Bao nhiêu người thân, bạn bè, đồng đội, đồng lứa đã ra đi trước mình. Khi viết về Lưu Quang Vũ và Xuân Quỳnh, tôi bỗng có ý nghĩ rất thật: Xem ra bây giờ, hai thế giới, không biết nơi nào đông vui hơn? Mọi nghĩa vụ với cuộc sống coi như đã hoàn thành. Con cái đều đã có gia thất. Nói chung là nhẹ gánh cả việc nước lẫn việc nhà. Đang chủ động cắt bớt dần những sợi dây neo mình với trần thế. Với riêng tôi có lẽ vì quán tính của người lính, xưa nay vẫn coi nhà mình chỉ là chỗ trọ, nên lưu luyến vừa phải. Để sống được đến tuổi này, vợ con, người thân đã đôi phen không tiếc công, tiếc của cứu mình khỏi tai nạn. Trong cuộc đời, dẫu chỉ là tình yêu thương thôi mà mình cũng từng đau khổ và làm khổ bao người thân. Điếu thiếu nam tính nhất ở tôi là không có lòng tham, chưa nói đến tham vọng.

PV: Dường như "Dĩ vãng phía trước" đã được ông dốc ruột đời văn, có điều gì, sự việc nào trong cuốn sách khiến ông cảm thấy khó khăn khi nói ra? Nếu như biết rằng mình sẽ qua khỏi căn bệnh ung thư liệu ông có viết "Dĩ vãng phía trước" theo kiểu “nói tất tần tật” như hiện nay không, bởi có những điều vẫn sẽ còn cơ hội để nói ra vào một dịp khác?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Nói sự thật là điều tôi muốn. Nhưng ai cũng biết, sự thật không phải là một viên gạch, hòn đá, cái bánh… để có thể cầm, nắm, chụp ảnh được.

Tôi đã từng bị phê phán gay gắt khi trích dẫn một câu ngạn ngữ Nga trong bài viết nhận định mức độ chân thực của văn học viết trong chiến tranh: Một nửa cái bánh mì vẫn là bánh mì. Nhưng một nửa sự thật đã là sự giả dối. Rất cẩn thận, tôi đã viết thêm: không thể nói văn học viết trong chiến tranh là giả dối, nhưng đó quyết chưa phải là sự thật chiến tranh như nó vốn có. Mấy năm sau, để cắt nghĩa điều đó, tôi giải thích, vì các tác phẩm văn học thời kỳ đó phải tuân theo kỷ luật nghiêm ngặt của chiến trường là ngụy trang để che mắt địch. Lại dấy lên một chiến dịch phê phán luận điểm Văn học ngụy trang. Bây giờ thì những ấu trĩ đó đã được vượt qua rồi.

Nhưng không có nghĩa là điều gì có cũng cần phải nói hết. Ngay khi còn làm việc, ở đơn vị chiến đấu, ở Văn nghệ Quân đội, hay 20 năm ở Hội nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, tôi tự thấy mình rất ít tham vọng, chưa tranh chấp, đấu đá với ai về quyền lợi, chức tước bao giờ. Ai thích mình chơi, ai không thích thì tránh xa. Không bè phái, phe cánh. Có lẽ vì thế mà tôi không làm chính trị được. Còn tranh luận văn chương lại là việc mà người viết phê bình phải rạch ròi.

PV: Những câu chuyện của một thời dưới lăng kính của một người (dù người ấy có am tường và khéo léo đến mấy) thường dễ gây tranh cãi nhiều chiều từ những người trong cuộc hoặc những người có liên quan, với Ngô Thảo dường như lại không xảy ra điều ấy? Ông có bí quyết gì vậy?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Có lẽ do tôi là người thiếu thông minh sắc sảo. Nên nhìn các nhà văn với tất cả sự trân trọng, cảm phục. Một đời tôi không làm nổi một câu thơ, viết nổi một truyện ngắn. Nên nhìn các nhân vật làm thơ, viết văn, viết lý luận phê bình, rồi vẽ tranh, viết nhạc… là tôi phục sát đất. Cũng có người cái này hại cái kia. Nhưng nói chung, tôi kính trọng những người tài năng. Nên tôi lắng nghe họ nói, và gắng ghi lại cho thật. Trước sau đó là một cách học. Giờ, khi công bố, nó là Tư liệu. Có thể sau đó họ đã nghĩ khác, nói khác, viết khác nhưng chắc không mấy ai từ chối quá khứ. Bởi vì tôi chỉ ghi mà không bình luận.

PV: Ngòi bút phê bình Ngô Thảo từng tung hoành một thời, nhưng không thấy ông “thò bút” vào mảng văn học đương đại, tại sao vậy? Ông cho rằng, mỗi thế hệ làm phê bình sẽ có “thời của họ” hay ngại đụng chạm đến những vấn đề mình không thực sự tường tận?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Bạn nhận xét đúng. Nhưng bạn ơi, tôi đã ngoài 70 rồi. Tôi viết phê bình chủ yếu từ năm 35 đến 45 tuổi, thời gian làm phần bình luận văn nghệ ở tạp chí VNQĐ. Ăn cây nào rào cây đấy mà! Mà đó cũng là thời điểm trong dàn đồng ca đông đảo của văn học nước nhà đã xuất hiện một số cây đơn ca, một số giọng lĩnh xướng bằng những tác phẩm cụ thể. Sau đó, tôi lại chuyển ngành ra Hội NSSK Việt Nam, làm báo, làm xuất bản rồi 15 năm thường trực ở Ban thư ký, trong đó có 10 năm làm phó Tổng thư ký. Tâm sức, thời gian dồn cho một lĩnh vực khác. Văn học trở nên xa vời.

Mà phê bình vẫn là mảnh đất của các cây bút trẻ, sức cảm thụ, niềm đam mê khám phá, chữ nghĩa sinh động, tình cảm nồng nhiệt, phê bình mới có sức lôi cuốn, thuyết phục. Người có một lý trí sáng suốt mà tình cảm nguội lạnh không viết được phê bình, mà cũng không nên viết.

Mỗi thế hệ sáng tác phải có những nhà phê bình của mình. Về một mặt nào đó, quan hệ giữa nhà văn với nhà phê bình phải là tri kỷ, tri âm của nhau. May mắn cho những nhà văn có được những nhà phê bình như thế. Với tất cả sự sắc sảo, đáo để của mình, khi đọc Thao thức của Krôn, một tiểu thuyết viết về trí thức của văn học Xô Viết, Nguyễn Khải thích một ý: Thậm chí, tôi không có một người mà vì họ mình có thể làm hỏng cuộc đời mình. Làm hỏng với hi sinh, với quên mình chỉ khi mình chọn được một tri âm, tri kỷ, với tình yêu là một hồng nhan tri kỷ. Bây giờ có bao nhiêu tác giả có khả năng lôi cuốn, hấp dẫn nhà phê bình đến độ ấy?

PV: Hoài cố dường như là một “đặc tính” của người già, nhưng sự hoài cố của một nhà phê bình có khác gì thưa ông?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Người già hay tiếc nhớ những trang đời đẹp thuở đã qua. Nhà phê bình cũng vậy thôi. Những người sống sau, cũng có ba bảy loại. Có người coi đó là lợi thế để tô vẽ, trang điểm lại quá khứ của mình. Thiên hạ đục cả, chỉ mình ta trong! Họ làm như họ là Khuất Nguyên cả. Nhưng, người trung thực không từ chối cũng không sắp xếp lại quá khứ. Hồi cố của tôi chỉ là giới thiệu lại một số tư liệu thô mộc còn giữ được mà không tân trang. Hay ở đó mà chắc cái dở cũng ở chỗ đó. Có điều, bạn đọc có thể biết, thời đó, chúng tôi đã sống như thế!

PV: Ông thấy làm phê bình thời xưa so với làm phê bình thời nay thế nào?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Công việc phê bình thì thời nào cũng giống nhau. Nhưng đời sống văn học mỗi thời mỗi khác. Những năm 70-90 thế kỷ trước, do rất nhiều lý do, mà số lượng tác giả và tác phẩm hàng năm xuất bản có hạn. Khi còn làm ở Tạp chí VNQĐ tôi từng viết loạt bài nhìn lại đời sống văn học các năm 1977, 1978-1979, 1982, 1985, 1992 (Đã in lại trong Văn học với đời sống, đời sống văn học- NXB Văn học-2000). Cho đến 1985, cả nước có chưa đến 20 nhà xuất bản. Trung bình một năm, mỗi nhà xuất bản in được 10 đầu sách văn học. Có năm như 1982, một nhà xuất bản lớn như Thanh niên chỉ in được 4 tập, nhà xuất bản Công an in được 6 tập.

Tất nhiên với một đời sống văn học quy mô như thế, việc tổng kết cũng như chọn tác phẩm để phê bình không khó. Đã thế, số lượng ít nhưng lại có được những tác phẩm và tác giả được chú ý.

Bây giờ, số lượng là hàng ngàn. Mà đội ngũ các nhà phê bình lại quá ít. Chưa kể, số lượng ấy có làm nên chất lượng không? Ngay một tác giả, viết khoẻ, in nhiều, nhưng tất cả thể hiện sức khoẻ của một người viết hay sự giàu có của một kho tàng giàu trữ lượng và luôn làm mới được mình?

Trong số lượng hàng ngàn ấn phẩm hôm nay, bao nhiêu cuốn là văn học, bao nhiêu cuốn cận văn học, bao nhiêu cuốn chỉ có hình thức một tác phẩm văn học? Tiêu chí cho một tác phẩm cũng không rõ ràng.

Các tác phẩm được nhận giải thưởng trong các cuộc thi, liệu mấy cuốn trở thành đối tượng cho những bài phê bình nghiêm túc? Mà khi có dư luận thì thường là phản biện, chứ ít khi khẳng định các giá trị của tác phẩm. Đấy là chưa kể đến được người đọc đón nhận hay không? Một số tác phẩm in đẹp, số lượng không ít nhưng mãi mãi giữ được vẻ đẹp trinh nguyên trong các giá sách. Không tin, bạn cứ ra các hàng sách cũ mà xem: Có một số lượng lớn sách chưa hề bóc tem, vì không có ai tìm đọc.

Trong biển sách mênh mông hôm nay, người hành nghề phê bình quả là có nhiều việc để làm. Nhưng lắm khi phân vân lựa chọn đã làm hết một phần đời!

PV: Đã khoẻ mạnh trở lại, ông có tính sẽ tiếp tục ra sách sau "Dĩ vãng phía trước"?

Nhà phê bình Ngô Thảo: Ngoài 70 rồi, có lẽ không nên trả lời câu này. Nhưng còn sống chắc vẫn còn duyên nợ. Trăm người nghìn chữ là tên tập sách viết về một trăm người vì lý do này khác mình đã tiếp cận, sẽ như là món quà để lại trần gian.

Rất cảm ơn bạn đã quan tâm.

Dương Tử Thành (thực hiện)

Nguồn: E văn