ĐẠI LÃNG DU TỬ ĐI TÌM NHỮNG BÀI THƠ PHÓNG TÁC

Trong văn chương có hiện tượng khá thú vị là phóng tác. Theo tôi, nó xuất hiện đã từ lâu và ranh giới phân biệt nó khá mong manh, chẳng hạn với “phỏng tác”, “phỏng dịch”... hay với cái mà ông Thái Bá Tân đưa ra và thực hành là “tác dịch” (ông Tân có hẳn một tập Cổ thi tác dịch); rồi lại với khái niệm hay được dùng trên báo chí gần đây là “đạo” - đạo văn, đạo nhạc, đạo thơ, v.v. và v.v... Có lẽ các nhà nghiên cứu nên sớm có tiếng nói về vấn đề này. Cái gì cũng cần có chính danh: định cho sự vật một cái tên đúng là mọi chuyện sẽ trở nên dễ hiểu và trật tự ngay!

Tôi không phải người hiểu biết trong lĩnh vực này, nhưng tình cờ thấy trong thơ Việt Nam thế kỉ qua có những phóng tác sau đây, tiện ghi lại trình bạn đọc.

***

I. Nhà thơ Pháp Sully Prudhomme (1839-1907) là người đầu tiên trên thế giới được trao giải Nobel Văn học (năm 1901). Ông có bài thơ Le vase brisé khá nổi tiếng, nguyên tác bằng tiếng Pháp:

Le vase brisé

Le vase où meurt cette verveine

D"un coup d"éventail fut fêlé;

Le coup dut effleurer à peine:

Aucun bruit ne l"a révélé.

Mais la légère meurtrissure,

Mordant le cristal chaque jour,

D"une marche invisible et sûre

En a fait lentement le tour.

Son eau fraỵche a fui goutte à goutte,

Le suc des fleurs s"est épuisé;

Personne encore ne s"en doute;

N"y touchez pas, il est brisé.

Souvent aussi la main qu"on aime,

Effleurant le coeur, le meurtrit;

Puis le coeur se fend de lui-même,

La fleur de son amour périt;

Toujours intact aux yeux du monde,

Il sent croỵtre et pleurer tout bas

Sa blessure fine et profonde;

Il est brisé, n"y touchez pas.

Bài thơ đã được dịch sang tiếng Việt như sau (đây chỉ là một trong nhiều bản dịch):

Chiếc bình vỡ

Mã tiên thảo trong bình khô héo

Bình đựng hoa, quạt chạm rạn rồi.

Quạt chỉ chạm nhẹ nhàng chút xíu

Chẳng nghe gì dù rất nhỏ thôi.

Nhưng vết rạn dù rằng rất nhỏ

Ngày lại ngày nó gặm thủy tinh

Gặm đích thực tuy không thấy rõ

Nhưng lâu ngày bình rạn nứt quanh.

Nước trong bình biến đi từng giọt

Nhựa nuôi hoa cứ cạn khô dần

Ai đâu ngờ sự tình chua xót

Chớ đụng vào kẻo nó vỡ tan.

Thường vậy, bàn tay người yêu dấu

Chạm con tim làm nó héo hon

Rồi tim lại tự mình rạn vỡ

Khiến đóa hoa ân ái không còn.

Ai nấy tưởng con tim nguyên vẹn

Vết thương tim tuy nhỏ nhưng sâu

Nó lớn dần và luôn khóc lén

Tim vỡ tan, xin chớ đụng vào.

Phạm Vũ Toản dịch

(Hương sắc bốn phương, Nxb Hội Nhà văn, 2003)

Nhà thơ Lan Sơn (1912-1974) trong phong trào Thơ Mới của Việt Nam nổi tiếng với bài thơ tình lãng mạn sau đây:

Vết thương lòng

Nắng sớm, em ngồi tỉa thủy tiên,

Hồn em say đắm cảnh thiên nhiên,

Bóng ai thấp thoáng ngoài hiên vắng,

Em đã vô tình vội ngẩng lên.

Em vội ngừng tay, vội ngó ra,

Dao cầm sẩy chạm tới giò hoa;

Giò hoa ngày lụi, màng hoa úa,

Hoa đã vì em chịu xót xa.

Rễ tuy trong trắng, lá xanh tươi,

Mầm, nhánh đều xinh, đẹp mấy mươi!

Nếu chẳng vì em hoa phải lụi,

Trời xuân sao chẳng nhởn nhơ cười!

Nhởn nhơ cười với cảnh xuân sang,

Với cả bao nhiêu khách rộn đường.

Cùng với muôn hoa đua sắc thắm,

Vì ai? đành chịu kém mùi hương!

Mùi hương đã kém, sắc rồi phai,

Rồi cũng cùng ai, cũng với ai,

Cùng chịu vì em chung số phận,

Cùng nhau chất đống để hiên ngoài.

Tim anh chung phận với hoa nầy,

Cũng bởi vì em đã sẩy tay,

Đã vội mải trông bao cảnh đẹp,

Vết thương mang nặng vẫn còn đây.

Còn đây năm cũ vết thương lòng,

Ghi lấy tình em chẳng thủy chung,

Một phút lòng em mơ bạn mới,

Yêu anh sau nữa cũng bằng không!

Lan Sơn

Ai cũng biết đây là bài Lan Sơn viết dựa thơ S. Prudhomme, và nó đã và sẽ tồn tại rất lâu với tư cách một bài phóng tác.

***

II. Mười năm sau, năm 1911, nhà thơ người Bỉ Maurice Maeterlinck (1862-1949) nhận giải Nobel văn học, và ông cũng có bài thơ nổi tiếng Et s"il revenait un jour (Nếu mai chàng trở về), sau đây là bản tiếng Pháp:

Et s"il revenait un jour

Et s"il revenait un jour

Que faut-il lui dire ?

Dites- lui qu"on l"attendit

Jusqu"à en mourir…

Et s"il m"interroge encore

Sans me reconnaître ?

Parlez-lui comme une sœur,

Il souffre peut-être…

Et s"il demande où vous êtes

Que faut-il répondre ?

Donnez-lui mon anneau d"or

Sans rien lui répondre…

Et s"il veut savoir pourquoi

La salle est déserte ?

Montrez-lui la lampe éteinte

Et la porte ouverte…

Et s"il m"interroge alors

Sur la dernière heure ?

Dites-lui que j"ai souri

De peur qu"il ne pleure…

Bài này đã được nhiều người chuyển ngữ sang tiếng Việt. Tôi chỉ xin chép vào đây ba bản dịch và phóng - phỏng tác sau:

1. Nếu chàng trở lại

Nếu một ngày kia anh trở về

Chị ơi, em biết nói gì đây?

Bảo rằng chị giữ niềm chung thủy

Chờ đợi anh về, hết phút giây.

Nếu chàng còn hỏi những gì thêm,

Vì chẳng nhìn ra được dáng em.

Hãy nói như người em gái nhỏ;

Chàng đau lòng lắm, biết không em?

Nếu chàng có hỏi chị về đâu?

Em nói làm sao để khỏi sầu?

Chiếc nhẫn vàng đây em gửi lại,

Nhìn chàng, có phải nói gì đâu!

Nếu chàng muốn hỏi tại làm sao

Phòng vắng thê lương tự buổi nào?

Hãy chỉ chiếc tim đèn đã lụi,

Cửa phòng mở toác, gió vào mau...

Nếu chàng còn hỏi thêm giờ chót

Chị đã làm sao, đã nói gì?

Hãy bảo, sợ chàng rơi lệ thảm

Mỉm cười, chị đã khép đôi mi.

Thanh Tịnh phỏng dịch

2. Và nếu ngày kia anh trở lại

Và nếu ngày kia anh trở lại,

Em biết nói sao đây?

Nói rằng chị đợi bấy lâu,

Đợi cho đến lúc sức hao hơi tàn...

Và nếu anh còn muốn hỏi,

Vì chửa nhận ra em?

Như người em, hãy lựa lời,

Chắc rằng anh sẽ ngậm ngùi xót xa...

Và nếu anh muốn hỏi nơi chị ở,

Trả lời anh, biết nói sao đây

Trao anh chiếc nhẫn vàng này

Chẳng cần em phải giãi bày làm chi...

Và nếu như anh muốn biết,

Sao căn phòng hiu hắt vắng tanh?

Chỉ cho anh bấc đèn tàn,

Và khung cửa mở ở gian phòng này...

Và nếu anh còn muốn hỏi

Phút giây vĩnh biệt ra sao?

Nói rằng chị đã mỉm cười

Sợ anh sẽ khóc, lệ rơi khôn cầm...

Phạm Nguyên Phẩm dịch

3. Lời trối trăn của Mẹ

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con chỉ dùm căn lán nhỏ bên sông

Nơi Mẹ sống trong chuỗi ngày hiu quạnh

Nặng oằn vai một nỗi nhớ thương chồng.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con chỉ dùm chiếc ghe nhỏ đang neo

Đời Mẹ đó, kiếp con cò lận đận

Sớm đầu non đêm cuối bể, thân nghèo.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con trao dùm chiếc nhẫn cưới cho Ba

Mẹ vẫn giữ chắt chiu từng kỷ niệm

Trăng vẫn tròn như dạo mới chia xa.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con nhắc chừng Ba dựng bức tường nghiêng

Nhà không vách nên bốn mùa mưa tạt

Thiếu tay Ba đông cũng lạnh hơn nhiều.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con chỉ dùm tảng đá nhỏ trong sân

Nơi Mẹ đứng mỗi chiều thu lá rụng

Mắt trông chờ một bóng dáng quen thân.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con trao dùm chiếc áo dở dang thêu

Tay Mẹ yếu nên đường kim chỉ vụng

Con chim gầy đậu dưới gốc cây xiêu.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con trao dùm mái tóc thuở thanh xuân

Thời con gái Mẹ trăm điều bất hạnh

Vết tủi buồn ngang dọc kín trên lưng.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con chỉ dùm chăn chiếu phủ giường tre

Mẹ ôm ấp chút hơi tàn quen thuộc

Của người đi biền biệt đã quên về.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con chỉ dùm ngôi mộ giữa quê hương

Nơi Mẹ chết trong mỏi mòn tuyệt vọng

Cánh cửa đời khép lại với đau thương.

Nếu mai mốt Ba có về thăm lại

Con đừng buồn và trách móc chi nhau

Lòng của Mẹ, một tấm lòng đại lượng

Vẫn nghìn năm son sắt chẳng phai màu.

Trần Trung Đạo dịch

***

III. Và đây là bài thơ của nữ nhà thơ Đức Christa Reinig (sinh năm 1926):

Gott schuf die sonne

Ich rufe den wind

wind antworte mir

ich bin sagt der wind

bin bei dir

ich rufe die sonne

sonne antworte mir

ich bin sagt die sonne

bin bei dir

ich rufe die sterne

antwortet mir

wir sind sagen die sterne

alle bei dir

ich rufe den menschen

antworte mir

ich rufe - es schweigt

nichts antwortet mir

(Trong tập Thơ (Gedichte), nxb S. Fischer, 1963, tr. 34).

Trong tạp chí Văn học nước ngoài số 6 năm 2002 có đăng bản dịch của Quang Chiến:

Thượng đế đã làm ra mặt trời

Tôi gọi gió

Gió hãy trả lời tôi

Gió nói

Tôi ở bên em.

Tôi gọi mặt trời

Mặt trời hãy trả lời tôi.

Mặt trời nói

Tôi ở bên em.

Tôi gọi các vì sao,

Xin hãy trả lời tôi

Các vì sao nói

Chúng tôi ở bên em.

Tôi gọi con người,

Xin hãy trả lời tôi

Tôi gọi - im lặng

Không ai trả lời tôi.

Quang Chiến dịch

Trước đây, ở miền Nam cũ cũng có bản dịch tôi không nhớ của ai, xin ghi lại như sau:

Thượng đế sinh ra mặt trời

Tôi hỏi gió

Gió với em thế nào?

Gió luôn ở bên em.

Tôi hỏi mặt trời

Mặt trời với em thế nào?

Mặt trời luôn ở bên em.

Tôi hỏi các vì sao

Các vì sao với em thế nào?

Các vì sao luôn ở bên em.

Tôi hỏi con người

Con người với em thế nào?

Con người im lặng không ai trả lời tôi

Tình cờ, gần đây tôi cũng được biết một bài có thể gọi là phỏng dịch của nhà thơ Hữu Thỉnh, đó là bài Hỏi:

Hỏi

Tôi hỏi đất: Đất sống với đất như thế nào?

Chúng tôi tôn cao nhau.

Tôi hỏi nước: Nước sống với nước như thế nào?

Chúng tôi làm đầy nhau.

Tôi hỏi cỏ: Cỏ sống với cỏ như thế nào?

Chúng tôi đan vào nhau làm nên những chân trời.

Tôi hỏi người:

Người sống với người như thế nào?

Tôi hỏi người:

Người sống với người như thế nào?

Tôi hỏi người:

Người sống với người như thế nào?

***

Xin nhắc lại, tôi không phải người có thẩm quyền, mà chỉ lãng du trong lĩnh vực này, xin được ghi nhận như vậy, kính mong các nhà chuyên môn nên quan tâm đến hiện tượng văn chương độc đáo và thật thú vị này.

Đại Lãng Du Tử