Tết
Giáp Thân 2004, tôi ăn Tết ở Huế. Sáng 30 có việc đến Vĩ Dạ, tiện thể ghé thăm
căn nhà cũ của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, nơi hơn chục năm trước bạn bè văn thơ
chúng tôi vẫn thường tụ tập uống rượu và đàm đạo thơ ca cùng chủ nhân của ngôi
nhà. Khu vườn cũ rộng mênh mông nay có vẻ như thu hẹp lại, nhưng cây cối vẫn
xanh tốt như rừng. Căn nhà, cổng ngõ đã được tu sửa khang trang, sạch sẽ. Nhà
thơ Nguyễn Khoa Điềm cùng vợ và ba con lên tàu hoả rời Hà Nội về Huế ăn Tết từ
hôm trước.
Nguyễn Khoa Điềm và NTT, 2005
Thấy tôi và nhà báo Thanh Tú đến
thăm, cả nhà mừng vui mở rượu đón mời. Chị Lợi vợ anh khoe với chúng tôi cành
đào thật đẹp mang từ Bắc vào, không phải đào Nhật Tân mà là đào An Dương (Hải
Phòng) quê Tổ của dòng họ Nguyễn Khoa ở Huế. Chả là từ 26 Tết, cả nhà anh chị
đã kéo nhau về An Dương thắp hương mộ Tổ. Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm kể với chúng
tôi về dòng họ của anh. Dòng họ Nguyễn Khoa ở Huế bắt đầu từ một người lính
theo Chúa Nguyễn vào miền Trung, lập nhiều công trạng rồi mang con cháu về đây
lập ấp. Cha của anh là nhà cách mạng Hải Triều Nguyễn Khoa Văn, hậu duệ quan
Nội Tán Nguyễn Khoa Đăng người gốc An Dương (Hải Dương cũ), từng được đồng chí
Nguyễn Phong Sắc cử vào Tỉnh uỷ Thừa Thiên, rồi tham gia Thành uỷ Sài Gòn – Chợ
Lớn từ tháng 8.l930. Sau bốn tháng hoạt động, ông bị bắt đưa về Huế và Toà án
Nam Triều đã kết án ông 9 năm tù khổ sai và 8 năm quản thúc; nhưng 17 tháng sau
ông được trả tự do, tiếp tục hoạt động Cách mạng và Kháng chiến. Năm 1954, khi
Nguyễn Khoa Điềm được tổ chức đưa từ Huế ra Bắc thì người cha thân yêu cũng vừa
qua đời trên đất Thanh Hoá năm ông mới 46 tuổi…
Tôi ngoái nhìn ra vườn chuối um tùm
trước sân và căn nhà bếp cũ, chợt nhớ mấy câu thơ anh mới đọc tôi nghe hôm nào
ở Hà Nội:
Trở về nhà
Nói cười trong căn bếp cũ
Đi vào đi ra
Ngồi bệt xuống thềm
Ngó mây bay trên vườn người khác
Tôi nói với anh là tôi rất thích cái
tư thế và cái tâm thế của nhà thơ khi trở về ngôi nhà thân thuộc của mình. Thân
thương và đạm bạc. Nguyễn Khoa Điềm xúc động đọc tiếp bài thơ mà đến nay tôi
còn nhớ một đoạn thật thương:
Bạn cũ đến chơi
Chép miệng sống cũng tạm được
Phải cái hơi móm
Cười trống trơ như Đỗ Phủ
Nhìn nhau thương con mắt
Còn lung lay ngọn lửa rừng
Thời bom đạn
Và hôm nay, trước Tết Âm lịch năm
Con Gà, tôi và Nguyễn Khoa Điềm ngồi với nhau trong căn nhà của anh bên ngõ Vạn
Bảo (Hà Nội). Chúng tôi nhắc đến bạn bè văn nghệ Huế đã từng gắn bó. Nhà văn
Hoàng Phủ Ngọc Tường bị bạo bệnh hơn sáu năm rồi mà vẫn viết đều và hay. Anh Tường
vừa viết xong cuốn sách về Trịnh Công Sơn, dành riêng cho nhà xuất bản Trẻ, và
Tết nào cũng có mấy bài bút ký cho những tờ báo mà anh yêu quí. Nguyễn Khoa
Điềm nhớ về năm 1982, một lần đến thăm Hoàng Phủ, và ông bạn văn phải vào bếp
nấu cơm để khách ngồi một mình với cây long não trước cửa sổ. Vì thế mà Nguyễn
Khoa Điềm ngồi viết được bài thơ “Ngồi với cây long não nhà bạn” với lời
đề từ thật ngộ: “Viết để anh Tường đọc khi nấu cơm xong”. Những ngày
gian khổ ấy đã qua đi, tác giả bài thơ không còn nhớ bài thơ ấy nữa, vậy mà
Hoàng Phủ Ngọc Tường vẫn còn giữ. Khi nhờ tôi làm bìa tập thơ “Người hái Phù
Dung“, anh Tường đã đưa tôi bài thơ ấy để in vào bìa gập, giữ gìn một tình
bạn cảm động. Bài thơ trên tờ giấy ố vàng và nét chữ đã nhoè mờ, nhưng tấm lòng
thì vẫn còn nguyên vẹn: “Mỗi âm thanh dễ nhận ra/ Củi – Diêm – nước mắm/ Và
những gì gian khổ / Không âm thanh/ Tôi ngồi lại một mình/ Một mình với cây
lông não/ Cây long não già mà lá trẻ/ Như ta giữa cuộc đời này…”
Bỗng nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm hỏi
tôi:
- Ngày thơ Nguyên Tiêu
tới, Hội Nhà Văn đã định tổ chức thế nào chưa?
Tôi nói với anh rằng, theo tôi biết
thì các tỉnh thành đã có kế hoạch chuẩn bị cho Ngày Thơ năm nay đi vào chiều
sâu hơn các năm trước. Đặc biệt năm nay Hội Nhà Văn sẽ kết hợp với Nghệ An tổ
chức Ngày Thơ với qui mô lớn nhân dịp Năm Du lịch của tỉnh và những ngày lễ
lớn. Lễ hội sẽ được tổ chức tại Nam Đàn quê Bác rồi du thuyền dọc sông Lam
xuống Vinh…
Nguyễn Khoa Điềm vui vẻ hẳn lên:
- Năm nay Hà Tĩnh sẽ tổ
chức kỷ niệm 200 năm Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du.Một sáng kiến
rất hay. Dân ta không ai là không biết Truyện Kiều. Gần đây nhiều nhà
nghiên cứu và nhiều người yêu thơ đã để công tìm thêm được một số văn bản Kiều
cổ. Có người ở Huế chép lại Truyện Kiều bằng thư pháp nặng đến cả tạ,
phải dùng xe chở đi triển lãm… Điều đó chứng tỏ Truyện Kiều luôn được
quan tâm tìm hiểu. Báo Thơ của Hội Nhà Văn chất lượng rất tốt, năm nay nên ra
số đặc biệt về Nguyễn Du và Truyện Kiều, vì Truyện Kiều luôn mới
mẻ trong tiếp nhận của công chúng. Đây là một sự kiện lớn. Phải kỷ niệm 200 năm
Truyện Kiều ở tầm quốc gia. UBKH xã hội và nhân văn có thể kết hợp với
Hội Nhà Văn và các Hội Văn học Nghệ Thuật để làm việc này, sao cho xứng đáng
với tầm vóc lớn của tác phẩm và tài năng xuất chúng của Cụ Nguyễn.
Nhà thơ Bùi Hoàng Tám đi cùng tôi,
góp chuyện:
- Em thấy Truyện Kiều in rất
nhiều mà vẫn bán chạy.
Anh Điềm tán thành:
- Tôi đến một số hiệu
sách, thấy nhiều cuốn Truyện Kiều in rất công phu, bìa cứng hẳn hoi. Bây
giờ người ta mua sách không tiếc tiền, đặc biệt loại sách có tính kinh điển.
Tôi biết có người mua về không phải để đọc ngay, bởi đọc sách cũng còn tuỳ theo
tâm trạng, tâm lý và sở thích. Có người không đánh giá cao sách chưởng, sách
trinh thám, nhưng họ vẫn thích đọc, vì để hiểu thêm một đời sống, một văn hoá,
một nghề nghiệp và để giải trí. Có người thích mua những cuốn sách mà mình đã
yêu quí từ thủơ còn đi học như sách của Vichto Hugo, Puskin, Leptonstoi,
Phơrơt, Lỗ Tấn…và họ hy vọng có lúc con cái mình sẽ đọc được những áng văn
chương kinh điển ấy. Có người mua sách để chơi. Nhiều gia đình nhờ có tủ sách
quí mà đời sống văn hoá của con cháu được nâng cao. Tất nhiên, những người làm
sách thời nay khá nhạy bén, họ nắm bắt được nhu cầu công chúng rất kịp thời để
đưa ra thị trường những cuốn sách đang cần đọc. Cả sách mới và sách cũ. Xu
hướng chung là cả người viết, người xuất bản và người đọc ngày càng quan tâm
đến những giá trị đích thực hơn.
Tôi hỏi:
- Trường ca Mặt đường
khát vọng của anh rất nổi tiếng, được nhiều người thuộc lòng, sao hơn 30
năm rồi không thấy tái bản lần nào?
Nhà thơ hơi ngạc nhiên về câu hỏi,
nhưng rồi anh cười nói:
- Không thấy ngừơi làm
sách nào hỏi tôi cả.
Bùi Hoàng Tám nhớ lại hồi nhỏ đã
thuộc lòng nhiều đoạn trong Mặt đường khát vọng, rồi anh đọc đoạn mở đầu
bản trường ca:
- Em nghĩ, nếu anh cho in lại trường
ca này chắc sẽ có nhiều người cần đến. Trong nhà trường chỉ được học chương Đất
Nước. Vì vậy mà nhiều giáo viên và học sinh chưa được đọc trọn vẹn tác
phẩm. Nếu in lại, anh có định sửa chữa gì không?
- Tôi rất tiếc là chương
cuối của trường ca này viết lần đầu tiên đã không còn nữa. Đó là chương Tựu
trường, một chương tôi rất thích. Hồi ấy Tuyên huấn Khu uỷ Trị Thiên triệu
tập anh em chúng tôi lên rừng mở một trại sáng tác có Hoàng Phủ Ngọc Tường,
Nguyễn Đắc Xuân, Trần Vàng Sao,…Tôi viết xong trường ca Mặt đương khát vọng,
đọc cho anh em nghe. Anh Trần Hoàn phụ trách trại và một số anh em góp ý là nên
thay chương Tựu trường bằng một chương khác cho “khí thế” hơn,. Và người
ta đã in trường ca theo bản viết lại ấy. Những năm 1970 – 71 ở chiến trường vô
cùng ác liệt, bom đạn đã làm anh em mình mất đi nhiều trang bản thảo và cả
những cuốn sách chưa kịp in ra…
- Và anh có lần đã bị địch bắt?
- Đấy là năm 1967, tôi
đang làm công tác xây dựng cơ sở ở Quảng Điền (Thừa Thiên) thì đã bị địch bắt
trong một trận càn. Tôi bị giam ở lao Thừa Phủ. Mãi đến dịp Tết Mậu Thân, ta
tấn công vào Huế chúng tôi mới được cứu thoát, trở lại hoạt động thuộc Thành uỷ
Huế.
- Anh cũng đã trải qua
nhiều cương vị quản lý, có khó cho việc làm thơ chứ?
Nguyễn Khoa Điềm cười vui:
- Kể ra thì tôi cũng đã giữ khá
nhiều chức vụ: Tuyên huấn, Thành đoàn, Hội văn nghệ, Tỉnh uỷ, Hội Nhà Văn, Bộ
Văn Hoá, Ban Tư tưởng… nhưng chung qui thì chủ yếu là Tuyên huấn, Báo chí và
Văn nghệ. Nhiều lúc tưởng không làm được thơ nữa. Nhưng mỗi lần làm được một
bài thơ, thậm chí chỉ một câu tâm đắc cũng thấy sướng lắm. Thơ như người bạn
tâm giao, mỗi lần gặp lại nhau đều như chuyện kỳ ngộ.
- Nghe nói tới đây có ý
hướng nhập Hội nhà Văn và các Hội chuyên ngành VHNT vào Bộ Văn Hoá-Thông Tin.
Anh thấy việc ấy thế nào?
- Đó là việc Chinh Phủ
có bàn tới. Những hội Cây Cảnh, hội Nuôi Ong… thì sát nhập vào bộ Nông nghiệp
và PTNT, vì đấy là những hội xã hội – nghề nghiệp. Còn các hội chuyên ngành
VHNT là hội chính trị – xã hội – nghề nghiệp, nó là những hội “em em” của các
đoàn thể như Đoàn thanh niên, Hội liên hiệp Phụ nữ, nó có lịch sử hình thành
rất sớm trong công cuộc cách mạng của ta. Tính lịch sử đặc biệt ấy đặt hội Nhà
văn cũng như các hội chuyên ngành VHNT có vị trí quan trọng nhất định, và vẫn
trong xu hướng phát triển chung. Hội Nhà văn ta cũng sẽ phát triển như vậy. Tôi
cũng là một hội viên của Hội mà…
Những câu chuyện “tổ chức” thường
lướt qua nhanh, để lại trở về với những câu chuyên Thơ và Huế thân thương. Tôi
đọc lại những câu thơ về Mẹ của anh thật độc đáo và cảm động:
Lũ chúng tôi từ tay mẹ lớn lên
Còn những bí và bầu thì lớn xuống
……
Tôi hoảng sợ ngày bàn tay mẹ mỏi
Mình vẫn còn một thứ quả non xanh?
Và nhớ những lời tâm sự của anh về
thơ thật khúc chiết:
“Tôi nghĩ có ba yếu tố làm nên phẩm
chất của văn chương, đó là: Lời – Hành động – Tấm lòng.
Lời, đó là lời văn, cách viết.
Hành động, đó là ý tưởng văn chương
thúc giục người ta hành động.
Tấm lòng, đó là tâm hồn tác giả trên
từng trang sách.
Có lời văn hay, có khát vọng hành
động mạnh mẽ, nhưng thiếu đi tấm lòng nhân hậu, cao thượng thì chưa thể có văn
hay.
Cho nên có sách nói thuỷ tổ là LỜI,
có sách nói thuỷ tổ là HÀNH ĐỘNG, cũng nên có sách nói thuỷ tổ là TẤM LÒNG”.
- Tết này anh có định về Huế ăn Tết
không?
- Từ ngày ra ở Hà Nội, tôi vẫn
thường xuyên về Huế ăn Tết, để thắp nhang mừng tiên tổ. Tôi thường nhìn thấy
Huế trong dáng vẻ u trầm. Những rêu phong cổ kính ở đó đều mang nét u trầm và
buồn. Tôi rất nhớ miếu Âm Hồn để tưởng vọng những người chết trong ngày thất
thủ kinh đô thời Tôn Thất Thuyết. Huế cũng đã một lần “tiêu thổ kháng chiến”,
và Huế Mậu Thân bị bom đạn tàn phá ghê gớm. Thân phận hoài nhớ vàng son của
người Huế đã khiến cho xứ này trầm xuống. Người ta sống với chiều sâu tâm linh.
Có lẽ vì thế mà nhiều nhà thơ gặp Huế đã để lại những bài thơ hay, ảo diệu và
sâu sắc. Tôi sống một tuổi thơ ở Huế, học 10 năm ở miền Bắc, năm 1964 trở về
quê hương tham gia kháng chiến, rồi lại theo công việc ra Hà Nội. Vì thế, Huế
đẹp và gian khổ luôn ám ảnh tôi.
Nhà thơ Bùi Hoàng Tám xin phép chụp
mấy tấm ảnh, và hỏi:
- Anh Điềm ơi, bao giờ nghỉ hưu, anh
sẽ chọn Hà Nội hay chọn Huế?
Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm nhìn xa xăm
rồi cười dịu dàng:
- Có lẽ lúc đó tôi sẽ trở về Huế lo
hương khói cho các cụ trong ấy…
Đã 12 giờ trưa. Chúng tôi chia tay
nhà thơ. Anh tiễn chúng tôi ra tận cổng. Người lính gác đã đứng sẵn bên cánh
cổng vừa được mở ra. Ngoài ngõ, cái chợ cóc tự nhóm họp, ồn ã một đời sống
thường nhật…
Hà Nội, ngày 2.1.2005
NGUYỄN TRỌNG TẠO
Nguồn: - Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo
No comments:
Post a Comment