THƠ TÌNH PHỔ QUÁT VÀ THƠ TÌNH HẢI NGOẠI

Người ta vẫn tiếp tục làm thơ tình, làm những bản nhạc tình, viết truyện tình, thực hiện những kịch bản và phim tình, tiếp tục hội họa với đề tài tình yêu. Bao lâu còn nhân loại thì vẫn còn tình yêu, trong đó quần thảo những bản năng, tình cảm, lý trí, quyền lợi, danh dự, ràng buộc xã hội, quy ước cộng đồng... Người ở trong và ngoài nước vẫn không thể ngưng hẳn sáng tác loại thơ tình phổ quát đó. Bênh vực thực thể tồn tại bền vững này, người ta sẽ nói về muôn thuở, bất tử, vượt thời gian, nằm ngoài thế sự. Lời trong các bản nhạc tình cũng là thi ca, cho nên thơ là chính, âm điệu chỉ chuyên chở cho lời đó lan rộng. Chừng nào nhạc và lời là một, âm điệu và nội dung là một, tức là nhạc không lời, thì thơ mới chịu rút lui cho âm thanh tự mình lên tiếng. Vì vậy nói về nhạc chẳng qua muốn nhắc nhở thơ tình phổ quát vẫn được hát hoài quanh ta trong radio, truyền hình, máy điện tử.

Ta đừng quên đó là thơ tình dù rằng do nhạc sĩ đặt lời. Ý ta muốn nói thơ tình phổ quát đang trọng tải nhưng không phải là quá tải, vì cỗ xe thưởng lãm của nhân loại không bao giờ  khẩm đối với thơ tình, hay nói cho đúng hơn thì nhân loại không bao giờ mệt mỏi đối với chuyện tình. Đời sống không quá tải, nhưng văn học sử thì đã quá tải đối với nó. Còn có hay không một chương nữa cho thơ tình lãng mạn vì thời lãng mạn đã thủ xong vai trò lịch sử. Riêng về văn học Việt Nam thời lãng mạn thì Thế Lữ, Huy Cận, Xuân Diệu, Vũ Hoàng Chương, Hàn Mặc Tử, Nguyễn Bính, Đinh Hùng, đã cung cấp cho ta đủ đầy chất liệu để trả lời thế nào là thơ tình phổ quát. Và cũng không còn một chương nào nữa cho thơ tình bệ rạc bất chấp cuộc đời, vì thời triết lý hiện sinh đã thủ xong vai trò lịch sử.

Riêng về văn học sử miền Nam Việt nam thời chiến tranh thì bộ môn thi ca hiện sinh lại khiếm khuyết, nhường chỗ cho tiểu thuyết tình hiện sinh với Nguyễn Thị Hoàng, Nguyễn Thi Thụy Vũ, Trần Thị NgH., Lệ Hằng, Chu Tử... Trong khi đó thơ mật ngọt tình yêu của Nguyên Sa lại trái khoáy được giới trẻ yêu thích, phải chăng vì xã hội tự nhiên có thái độ cân bằng với hiện sinh nổi loạn? So với văn học sử Pháp (được biết qua nhờ các bài báo Việt ngữ đề cập thường xuyên trong thời Văn hoc Miền Nam) thì sau Đệ nhị Thế chiến lần thứ hai, triết lý Hiện sinh hiểu theo khía cạnh chán chường của Sartre đưa đến loại tiểu thuyết tình hiện sinh Francoise Sagan, trong khi đó thì thơ tình mật ngọt của Jacques Prevert lại được nhiều ảnh hưởng, tự nhiên xã hội Pháp như cũng tìm cách cân bằng với thất vọng. Điều giống nhau này báo cho ta biết thơ tình phổ quát sẽ vãng lai quay lại; tình buồn vui, đẹp xấu, mãi còn luân phiên ở với người; chỉ một đôi lần thủ giữ vai trò trong văn học sử, nhưng trong đời sống thì sẽ xuất hiện vô hạn kỳ.

Bao nhiêu thi phẩm đã xuất bản ở hải ngoại, bao nhiêu bài thơ đã đăng báo (tạp chí văn chương chuyên ngành hoặc nhật báo, tuần báo) làm sao không có những bài thơ tình phổ quát xuất sắc. Thơ tình phổ quát xuất sắc, phân loại đã định hình; ta chỉ việc sưu tầm đừng sai lầm do chủ quan có nghĩa xấu như tâng bốc, thù tạc, bè bạn nhờ cậy, muốn làm người bề trên đỡ đầu, nể nang, a dua nói theo; vậy thì sưu tầm do chủ quan có nghĩa tốt căn cứ trên cảm thức chất thơ thực sự lay động tâm hồn mình, thành thật muốn làm người khám phá khẩn trọng trước tài năng chứ không trịch thượng đỡ đầu (trường hợp với nhà phê bình sáng tạo theo lý thuyết nào đó thì ngoại lệ: họ chỉ đọc thơ như một dịp chú giải chủ đề triết lý đặt định trước, cho nên không cần xét chủ quan tốt hay chủ quan xấu). Sưu tầm do khách quan thì dễ dàng hơn, vì thơ đã được đãi lọc tồn tại qua thời gian, thơ đã được nhắc nhỡ do hiển nhiên độc đáo (không còn ai thắc mắc được nhắc nhở là do mưu toan đánh bóng, lăng xê).

Xin được nhắc lại đây mới chỉ là sưu tầm thơ tình phổ quát, chưa phải là thơ tình hải ngoại. Tại sao gọi là thơ tình hải ngoại, phân loại như vậy đã tự giơí hạn ra khỏi tính chất muôn thuở của thơ tình. Nhưng giới hạn như vậy lại tránh được gánh nặng trọng tải thơ tình phổ quát mà ta nghĩ là không còn chương nào nữa trong văn học sử. Những chương mới trong văn học sử Việt Nam sẽ có sự dự phần của chương Thơ Tình Hải Ngoại; chắc chắn sẽ được dành riêng vì vai trò đóng góp thế sự của nó. Mặc dù không thành một chương riêng, nhưng ta không thể bỏ qua những bài thơ tình phổ quát xuất sắc, nên liền theo sau chương thơ tình hải ngoại, ta sẽ mở thêm phần tuyển thơ làm tài liệu với cái tên thật thích hợp: “ Những Người Muốn Tiếp Tục Bất Hủ Hóa Thơ Tình”. Nhưng nội trong thơ tình phổ quát, ta cũng phải phân chia thành hai dạng, dạng trang trọng với thơ tình và dạng cười cợt với thơ tình.

Cười cợt mà ẩn chứa nỗi đau, ta vẫn coi đó là thơ tình trang trọng vì cười cợt như vậy là sự đau buồn ẩn đằng sau mặt nạ của tên hề, cười cợt như vậy cũng có khi đến giai đoạn chấm dứt đau buồn mà ngó lại để tự hỏi tại sao trước đây mình quá hệ lụy. Chỉ sự cười cợt để cùng nhau hả hê, cốt làm vui mà chẳng có gì ẩn chứa bề sâu thì ta mới xếp vào dạng thơ tình nghiêng về màu sắc tiếu lâm, hay màu sắc đùa giỡn thanh thoát; đối trọng với thơ tình trang nghiêm hoặc thơ hài thoát vòng tình lụy. Đọc thấy trong báo chí hải ngoại cũng khá nhiều, các nhà thơ cười cợt xuất sắc. Không thể trích dẫn nhiều vì khuôn khổ giới hạn của một bài báo, chỉ trích hai bài thơ làm đại diện:

HỒNG QUẦN

Cô ba quá xá quần hồng

năm cô mười sáu có lần ngắm trăng

thấy gì? Cô nhớ hay chăng

thấy vườn anh Cuội mụt măng đâm chồi.

Từ hôm cô ngó măng rồi

cứ đêm cô lại ra ngoài ngắm trăng

thấy gì? Cô nhớ hay chăng

thấy khi mây lấp cô Hằng bẻ măng.

Thì ra trên ấy cô Hằng

hồng quần quá xá cũng bằng cô ba.

( Đỗ Thì Kênh G, Tạp chí Hợp Lưu, số 49)

NẰM MƠ UỐNG NƯỚC DỪA XIÊM

Ví dầu ví dẫu ví dâu

Ăn trộm bẻ bầu, ăn cướp bẻ dưa

Ta ngồi võng hạ đong đưa

Phất phơ quạt lá nắng trưa hiên ngoài

Quầy trong tiếng bổ miệt mài

Mời ly trà đá: “Anh Hai tạm dùng”

Sáng ngày kể vợ giấc mòng

Đêm nằm mơ uống nước dừa xiêm lai.

( Huỳnh Mạnh Tiên, Tạp chí Hợp Lưu, số  21)

Ấy là ta chưa đề cập đến loại thơ tình không phải trang trọng, cũng không phải đùa cợt, mà là loại thơ cốt dùng từ ngữ thô tục vì ý hướng thách đố với từ ngữ có chất thơ thuộc về mỹ cảm, vì vậy tình trong đó chỉ là cái cớ. Chủ đích muốn làm cách mạng việc dùng từ ngữ thi ca. Nên ta không kể đó là thơ tình. Tình dục cũng không phải, vì sau khi đọc loại thơ này, độc giả không hề cảm thấy bị ám ảnh như khi đọc những bài thơ bề ngoài thanh nhã nhưng phảng phất những hình tượng mờ ảo thật khả nghi. Về thơ tình phổ quát loại trang trọng thì việc sưu tầm thật dễ dàng. Hầu như trong tập thơ nào xuất bản tại hải ngoại, ta đều bắt gặp một đôi bài xuất sắc, trang trọng với tình hoặc siêu thoát mang tiếng cười ra khỏi vùng hệ lụy.

Những bài thơ cùng loại đã xuất hiện trên báo cũng không ít nếu ta chịu khó sưu tầm. Ta cần phân trần việc dành nhiều trang tuyển thơ cho phần phụ là thơ tình phổ quát. Ta đâu có quên phần chính liên hệ đến giai đoạn văn học sử là “ Thơ Tình Hải Ngoại”. Trong phạm vi một bài báo, xin trích hai bài thơ đại diện cho thơ tình phổ quát và trang trọng; bài đầu tiếp nối dòng thơ tình lãng mạn, phảng phất một chút Xuân Diệu với thứ tình đắm say như sóng biển mơn man mãi vào bờ cát; bài sau là thứ tình đã nên nghĩa vợ chồng, dòng dõi đất đai được nhắc đến để làm đẹp thêm cho chuyện tình riêng:

ĐÊM RA BIỂN VỚI ANH

Anh dắt em ra biển

Mặt trời đang tắt thở

Sóng chạy xô vào bờ

Mang theo những chùm lửa

Em như con cá hồng

Quẫy đuôi tìm lên bãi

Anh là những sợi rong

Vướng giữa hàng vẩy cá

Em như con hào nhỏ

Ôm anh viên ngọc trai

Tình yêu nhả bọt nước

Rửa viên ngọc sáng ngời

Em như con tôm bạc

Co trong đại dương anh

Tóc em là tay sứa

Tung chiếc lưới chỉ hồng

Anh là con hải mã

Em mượn hình nhân ngư

Trườn mình qua ngọn sóng

Theo vó anh lên bờ

Anh đứng che hướng gió

Sao hồn em vẫn rung

Ngực anh đằm biển muối

Cho em thở mặn nồng

Trần Mộng Tú – Tháng 6/1996

QUẢNG NAM

gió từ đèo Le gió về Trung Phước

mây từ Hoàng Sơn mây kéo Sơn Chà

ta từ Quảng Ninh ta vào Phan Rí

làm rể Quảng Nam cát mịn Tiên Sa

........

em dòng dõi Lê Duy Lương – Duy Mật

biết bao đời chống Trịnh, Nguyễn Tây Sơn

cả dòng họ bị đày vào Ngũ Quảng

đem Lam Sơn thắp sáng nước non Chàm

ta ngừng đó một đời không đi nữa

từ thôn Nam Thọ nước Thu Bồn

cả dải đất Nông Sơn nhiều quặng mỏ

ngước nhìn lên sừng sững núi Cà Tang

gió Thái Bình Dương lùa qua Non Nước

mênh mang sương tỏa Cù Lao Chàm

lỡ mai sau quá yêu đời ta chết

cũng một lần là rể đất Quảng Nam.

Chu Vương Miện

(Tạp chí Thế Kỷ 21, số 171 – July 2003)

Như đã biện giải ở đoạn trước, thơ tình phổ quát mặc dù vẫn muôn năm hiện hữu trong đời sống, nhưng văn học sử thì đã quá tải với nó. Quá tải cho văn học người Việt ở ngoài nước mà thôi, vì thơ tình phổ quát không phản ánh một giai đoạn nào tại đây. Trong nước thì khác, vì sau năm 1975 là một khoảng trống về thơ tình phổ quát. Thời gian từ đó đến năm 1987 dành cho thứ thơ tình hạn chế, mặc dù vẫn là tình trai gái nhưng tạm gác lại để gọi là lo cho việc chống giặc. Loại văn nghệ này có trước 1975 bây giờ lặp lại cho cả miền Nam mới vừa được tiếp quản. Ta biết như vậy không do từ nghiên cứu về thi ca mà biết qua các lời ca trong âm nhạc khi còn ở trong nước. Như đã nói, ta coi các lời ca trong những bản nhạc vẫn là lời thơ, vẫn là những dấu mốc đáng tin cậy cho nghiên cứu văn học về một thời, khi ta thiếu tài liệu về thi ca.

Vẫn căn cứ bằng những phản ánh qua lời ca, ta biết sau năm 1987 (hay 1989? – tức là năm có nghị quyết cởi trói văn nghệ) loại tình ca phổ quát hay thơ tình muôn thuở trong các bản nhạc tiền chiến trước 1945 được phép cho hát công khai song song với loại “nhạc vàng” đang lưu hành lén lút trong xã hội miền Nam tiếp quản. Sau đó nữa thì loại nhạc tình phổ quát mới sáng tác trong nước từ từ nở rộ. Vậy thì thơ tình phổ quát – mượn tạm qua âm nhạc – vẫn là một giai đoạn đáng nói trong văn học trong nước, “giai đoạn lãng mạn lần thứ hai” sau giai đoạn văn nghệ xã hội chủ nghĩa. Thơ tình phổ quát ở trong nước chắc chắn có nhiều chất liệu gợi hứng cho sáng tác, vì bi kịch tình yêu xảy ra thường xuyên; chẳng hạn biết bao nhiêu cô gái trẻ đẹp vì nhà nghèo bị đưa đi làm dâu mãi tận Đài Loan, hệ lụy đến bao nhiêu chàng trai thất vọng nơi thôn quê; chẳng hạn bi kịch dằng co nên đi du học hay nên ở lại với người yêu đối vói một số người khá giả nơi thành thị; chẳng hạn bi kịch phân biệt chênh lệch giữa gia đình trai gái ngày thêm cách xa vì  xã hội thời kinh tế thị trường...

Họ đang lặp lại thơ tình phổ quát, viết thêm chương lãng mạn lần thứ hai, phản ánh giai đoạn xã hội chủ nghĩa áp dụng một số mặt hữu hiệu của tư bản chủ nghĩa. Nhưng văn học của người Việt ở nước ngoài thì thơ tình phổ quát đã quá tải, đã thêm một lần thời Văn Học Miền Nam (thơ tình lãng mạn tiền chiến 1945 được coi như những giá trị thi ca đích thực để đối lập với văn nghệ phục vụ chính trị theo quan điểm Xã Hội Chủ Nghĩa). Tư tưởng Hiện Sinh Tây phương được phổ biến đồng thời với xã hội đảo điên thời chiến tranh, Văn Học Miền Nam sau đó lẽ ra phải có mà lại khiếm khuyết là thơ tình hiện sinh (được trám chỗ bằng tiểu thuyết tình hiện sinh và Thơ Tự Do chối bỏ thơ tình). Bây giờ ở hải ngoại, thơ tình phổ quát hãy còn trong đời sống, nhưng “Thơ Tình Hải Ngoại” mới là giai đoạn mới từ hải ngoại đóng góp vào văn học sử Việt Nam. Vậy thế nào là thơ tình hải ngoại? Xin nói mau: Thơ tình hải ngoại là thơ tình có liên hệ đến lòng hoài hương, có liên hệ đến sự hội nhập của thế hệ thứ hai, có liên hệ đến đất mới của thế hệ thứ nhất, có liên hệ đến thảm trạng vượt biên xảy ra trên hải đảo...

Tình nam nữ liên hệ vào bối cảnh đó thì mới gọi là thơ tình hải ngoại, vì lòng hoài hương và sự hội nhập không nhất thiết liên hệ đến tình yêu trai gái thì phải có những chương riêng, chẳng hạn chương “Hoài Hương và Hội Nhập”. Bi kịch đổ vỡ gia đình khi ở đất mới, khi ảnh hưởng nếp sống văn hóa nhiều phần tiến bộ khác với cổ truyền, thấy nói đến nhiều trong các truyện ngắn, phản ánh vào thơ thì chỉ sưu tầm được cho đến nay độ bảy tám bài, có lẽ thi nhân nào đã ở trong cuộc thì lại không muốn nhắc đến vì nó không đẹp, mà còn dường như đã làm họ tê liệt xúc cảm. Hơi đâu mà làm thơ chua xót, chi bằng đi tìm giải trí cho khuây khỏa. Xin trình diện một bài thơ trong số đó, nội dung buồn khổ nhẹ nhàng vì lời thơ rất đẹp, nếu giận dữ cao độ thì hình ảnh phận làm dâu đâu có được tô thắm mỹ miều để khuyến dụ những ai đã lãng quên:

THUYỀN QUYÊN

Cơn mưa nào rớt giữa hồn

Tháng giêng về muộn, nỗi buồn chung thân

Mai em quẫy gánh chợ gần

Để cho mẹ thấy lại tần tảo xưa.

Huỳnh Liễu Ngạn

(Tạp chí Văn, Bộ cũ, số 77, tháng 11/ 1988)

Tập thơ “ Lãng Mạn Năm 2000” của nhà thơ nữ Ngô Tịnh Yên là một trường hợp rõ ràng chứng tỏ các thi nhân có khuynh hướng sáng tác thơ tình phổ quát hơn thơ tình hải ngoại. ‘’ Cuộc đời còn lắm bạo tàn – Chút lãng mạn năm hai ngàn tặng nhau”, hai câu thơ trong thi phẩm như lời tuyên ngôn muốn bất hủ hóa thơ tình, loại thơ tình muôn thuở, tuyên ngôn khi đầu năm thiên niên kỷ thứ hai. Vì vậy, cả tập thơ chỉ có một bài là thơ tình hải ngoại. Ngô Tịnh Yên sáng tác bằng thể thơ lục bát chủ tâm đứng riêng biệt bởi có quá nhiều người thích làm thể thơ này, đó là cứ lặp đi lặp lại một hai chữ trong câu thơ đầu tiên. Cách này không mới, nhưng nếu kiểu ấy cứ tiếp diễn từ bài thơ này qua bài thơ khác, từ thi phẩm này qua thi phẩm khác, thì cũng có thể gieo cho người đọc ấn tượng vẻ riêng biệt của một người làm thơ, không phải muốn cách tân mà là muốn đứng riêng. Bài thơ tình hải ngoại hiếm hoi trong tập có tứ thơ thật đơn giản, chỉ là thèm mong một lá thư tình như đã có khi xưa mình đọc dưới ánh đèn dầu ngoại ô:

THÈM SAO MỘT LÁ THƯ NHÀU

Nơi đây

vắng tiếng tắc kè

Ánh sao đom đóm lập lòe trong đêm

......

Nơi đây

thừa nỗi lạnh lùng

Thiếu tình ấm áp bao dung thuở nào

.....

Nơi đây

thừa bạn thừa ta

Thiếu tình tri ngộ lấy mà đãi nhau

Thèm sao một lá thư nhàu

Nghiêng nghiêng dưới ánh đèn dầu ngoại ô

Ngô Tịnh Yên                                                         

(Trích trong “ Lãng Mạn Năm 2000”, Nhà xb. Đời, Cali. 1996)

Thế hệ thứ nhất lúc lìa khỏi xứ có khi là chia tay vĩnh viễn với người yêu, lúc vượt biên có khi là chứng kiến bi kịch làm hoen ố danh dự của người yêu mặc dù sau đó cố xua đuổi ám ảnh, lúc vào ở các trại tỵ nạn Đông Nam Á có khi là mất trí vì người yêu đã chết trên biển, lúc được định cư kẻ thành công người thất bại có khi là đường ai nấy đi. Trong phần sưu tầm phải có những bài thơ tình hải ngoại này. Nhưng thế hệ thứ hai cũng đã có thơ tình dành cho, mà chủ động lại do từ thế hệ thứ nhất viết khuyến dụ về họ.  Những cô gái lớn lên tại xứ người được hỏi còn biết gì không quê hương mịt mờ của cha mẹ thuở xưa. Chắc thế hệ thứ nhất chủ quan, quên đi là sau gần ba mươi năm, thế hệ thứ hai đã trưởng thành, đa số đã học rộng và thành công đi vào dòng chính xứ  người.                                       

Thơ tình giữa thế hệ thứ hai với nhau là thơ tình phổ quát, thơ tình muôn thuở. Thơ khuyến dụ – tạm gọi với cái tên không ổn là thơ tình -  do các tác giả thế hệ thứ nhất viết ra cốt để nhắc nhở nguồn gốc và tâm hồn Đông Phương cho các thiếu nữ trưởng thành thế hệ thứ hai, cũng mang dáng dấp là thơ tình hải ngoại. Có lẽ loại thơ này ít được tiếp nhận vì thế hệ thứ hai chưa chắc đã đọc và thấm nhuần kỷ niệm hình ảnh quê hương mịt mờ khi họ đã theo cha mẹ ra đi lúc còn quá nhỏ, nhiều người còn được sinh ra tại hải ngoại. Một khi nó được phổ vào nhạc, may ra tứ thơ mới đi vào tâm hồn thế hệ thứ hai:

CÓ BAO GIỜ EM HỎI

Có bao giờ em hỏi

Quê hương mình ở đâu?

Có bao giờ em đợi

Tháng mấy trời mưa ngâu?

Có bao giờ em nói

Câu tình tự ca dao?

Có bao giờ em gọi

Hồn ta về với nhau!

Mùi hương nào gợi nhớ

Vườn trăng thoảng hương cau

Con diều nâu theo gió

Gợi nhạc sáo lên cao

Nhịp võng trưa mùa hạ

Ngày xưa ru ngày sau

Thi ca trên sữa lúa

Tiểu thuyết trên lụa đào...

Thơ Duyên Anh – Phạm Duy phổ nhạc

Lời ca này phổ biến tại hải ngoại vào những năm gần đây, hình như từ năm 2001. Nếu bài thơ chỉ có ngần ấy thì đúng là thơ tình hải ngoại; nhắc nhở kỷ niệm quê hương pha trộn một chút tình cảm trai gái mới chớm, với các thứ gợi lãng mạn truyền từ thi ca tiểu thuyết. Nhưng bài thơ còn tám câu thơ cuối làm ta phải xét lại, vì nội dung là ý tưởng nói về tâm tình cô gái đã có người yêu mà phải đi lấy chồng nơi thành thị, tình ý như thơ T. T. KH:

Em, bao giờ em khóc

Ngơ ngác vì chiêm bao

Chưa kịp mê tam cúc

Xuân hồng đã trôi mau

Chưa kịp hôn môi Tết

Tháng giêng son phấn sầu

Bây giờ em mới biết

Em đã chết từ lâu!

Tám câu đó, nếu ý tưởng như vậy thì đâu phải thơ tình hải ngoại, nhưng khi nghe phổ biến trong cộng đồng xa xứ làm ta đồng hóa ý hai đoạn trước vào cảnh mới tại đây. Bài thơ dưới đây mới chính là thơ tình hải ngoại, không thể lẫn lộn từ tâm cảnh quê nhà thành tâm cảnh trời viễn xứ. Nhân vật viễn xứ này không “ đánh bóng” mình là một kẻ thành công ở xứ người trở về nối lại tình xưa với cố nhân, tự bộc lộ mình không đủ khả năng bảo lãnh cho người yêu thoát cảnh nghèo khó, đành chỉ về thăm viếng rồi lại ra đi. Bài thơ làm cho ta thương cảm những số phận nghèo vẫn hoàn nghèo sau bao năm vật đổi sao dời, bao nhiêu người đã làm ăn thịnh vượng, đã chu du cùng khắp thế giới, còn người xưa thì vẫn sống nơi xó xỉnh, vẫn ngày ngày vất vả.

Tác giả tự thấy mình bất nhẫn, nhưng ta đọc được trong đó một tình người. Lại còn thêm bối cảnh miền xơ xác cỏ cháy, cát lòa Phan Rang – Tháp Chàm. Chỉ vào đêm thì hồn quê cũ mới thức dậy gọi người đã ra đi hàng bao chục năm hãy nghe lại tiếng thầm thì của những đồ vật nhỏ mọn tưởng rằng đã quên, tưởng đã mất trí nhớ từ lâu về chúng. Ta không thể im lặng về cảm thức trước lòng hoài hương của tác giả, nhưng như vậy là đã đi vào lãnh vực thơ hoài hương( sẽ bàn trong một chương riêng), trong khi ở đây ta đang bàn về thơ tình hải ngoại. Bài thơ tình hải ngoại của tác giả có những dòng thật cảm động:

PHỐ BỜ ĐÊ

......

Không phải vô tình tôi trở lại đây

Cái xứ cát lòa, con người cùng khổ

Không phải vô tình Thạch ở lại đây

Bên phố bờ đê, đếm mùa nước lũ

......

Trời xanh trong, trời nắng lửa Phan Rang

Bốn mươi năm, phố bờ đê có nhớ

Đứa học trò nghèo thích đọc Hoa Vông Vang

Yêu cô gái mồ côi mà không dám ngỏ

Tôi về đây nghe chuột chí ban đêm

Nước mắm ngủ giữa muôn hồn chum vại

Những tàu dừa vẫn xào xạc gió đêm

Như Thạch ngồi kia suốt thời con gái

......

Tôi lên xe chạy trốn bóng mình

Phố bờ đê lại ngập òa ánh nắng

......

Vĩnh biệt bờ đê, chẳng ngó lại đằng sau

Tôi không là Ronsard cho Helene bất tử

Đành để Thạch già theo phố bờ đê

Ôi con phố những người không trí nhớ

......

Phan Rang ơi, tháp Chàm vương bóng khói

Con chuồn kim tuổi dại biết về đâu!

Nguyễn Nam Trân – Tokyo, 05/ 03/ 1997

(Tạp chí Hợp Lưu, số 71/ 2003)

Ta cần phải bàn thêm loại thơ tình hải ngoại nhưng có tính chất lưu vong, nghĩa là có tính chất chính trị. Tình trai gái ở đây là cái cớ để lồng vào trong đó ý tưởng chống đối chính quyền hiện hữu tại Việt Nam, đại ý chung cho nhiều bài có vẻ giống nhau như nhắc nhớ kỷ niệm xưa của đôi lứa trong thành phố chưa ở dưới chế độ mới. Người đang sống trong nước, đang hợp tác với chính quyền như Trịnh Công Sơn thì lại nóí “Em ra đi nơi này vẫn thế. Lá vẫn xanh trên con đường nhỏ. Vườn xưa vẫn có tiếng ru. Vẫn có em trong tim của mẹ. Thành phố vẫn có những giấc mơ...” Người cũng sống ở trong nước nhưng cảm tình với chính quyền “Việt Nam Cộng Hòa” xưa như Nguyễn Đình Toàn trong bản nhạc “Sài Gòn Niềm Nhớ Không Tên” thì tình gửi đến người thiếu nữ đang ở tại nước ngoài kèm theo nỗi buồn những đổi thay hiện tại: “Sàigòn ơi! Ta mất người như người đã mất tên. Mất từng con phố đổi tên đường. Sàigòn ơi! Tôi mất người như người đã mất tôi. Sáng đời tươi thắm vạn sắc màu. Nay còn gì đâu! Như trời sâu đã bỏ đất liền. Còn gì đâu!” (*). Cũng có thơ từ nội địa, nhưng chắc chỉ nhắn gửi người trong nội địa, có vẻ là tình trai nơi xây dựng vùng kinh tế mới ở thôn dã gửi người con gái thành phố  đã quen nếp sống thành thị trong chế độ cũ. Nhưng bản nhạc phổ lời thơ nghe ở hải ngoại đã đồng hóa tâm cảnh ở trong nước thành tâm cảnh ở ngoài nước, nghĩa là như đang nhắn gửi người em gái đang sống tại hải ngoại. Trường hợp lẫn lộn tâm cảnh này giống như trường hợp bài thơ của Duyên Anh đã trình bày ở đoạn trên, chỉ khác là ở thơ Duyên Anh trong bài ấy không ẩn ý chính trị như bài thơ dưới đây:

VỀ ĐÂY NGHE EM

Về đây nghe em

Về đây mặc áo the, đi guốc mộc

Kể chuyện tình bằng lời ca dao

Kể chuyện tình bằng nồi ngô khoai

Kể chuyện tình bằng hạt lúa mới

Và về đây nghe lại tiếng nôi

thơ ấu khúc hát ban đầu

Về đây nghe em

Về đây thả ước mơ đi hát dạo

Để đời đời làm giọt sương mai

Để chào đời bằng lòng mới lớn

Để hận thù người người lắng xuống

Để tìm nhau như tìm xót xa

lúc lệ đã đầy vơi...

Thơ A Khuê

(Trần Quang Lộc phổ nhạc)

Nhưng các lời thơ trong những bản nhạc trên mới là thơ từ nội địa nhắn gửi người em gái đã ra đi, chưa phải là thơ tình hải ngoại có màu sắc chính trị từ nước ngoài hay từ các trại tỵ nạn thời di tản, thời vượt biên. Lời thơ trong các bản nhạc của Nam Lộc và Ngô Thụy Miên một thời phổ biến rộng rãi nhờ các nhạc điệu hay nên đã hoàn toàn đại diện cho thi ca, phần sưu tầm về loại thơ tình này đang thiếu sót: “... Chiều nay có một người di tản buồn. Nhìn xa xăm về quê hương dấu yêu. Chợt nghe tin Việt Nam ôi thiết tha...Cho tôi xin lại nụ cười, nở trên môi người yêu dấu. Cho tôi yêu lại từ đầu, khi vừa chớm biết thương đau...Chiều nay có một người di tản buồn. Gọi anh em còn ai hay mất ai. Và bao nhiêu nằm trong những lao tù...” ( Trích bài hát  “Người Di Tản Buồn” của Nam Lộc).

Lời trong bản nhạc của Ngô Thụy Miên thì không phải gửi người còn ở lại trong nước, mà là nhắn người em gái đã ra đi cùng ở nơi hải ngoại hãy nhớ không ở đâu kỷ niệm bằng Sàigòn, lời lẽ xác định rõ thơ tình hải ngoaị mang maù sắc lưu vong chính trị: “ ... Trời Sàigòn chiều hôm nay còn nhiều mây bay, nhiều niềm đau thương bi hận tràn đầy. Gượng nụ cười giọt lệ trên môi nhìn đất nước tơi bời một thời em có hay. Những thành phố em sẽ đi qua, đây Ba- Lê, đây Luân- Đôn, đây Vienne, nhưng có đâu bằng Sàigòn hôm qua, nhưng có đâu bằng Sàigòn mai sau, em có mơ ngày hát câu hồi hương...” (Trích bài hát “Em Có Nhớ Mùa Xuân” của Ngô Thụy Miên)*.

Như vậy thì thơ tình hải ngoại lại phân thành hai dạng: Thơ tình trai gái thuần túy với đôi nét tâm cảnh khi đang ở ngoài nước; dạng thứ hai là thơ tình trai gái với đôi nét đan chen lập trường chính trị. Gọi là đôi nét để phân biệt với thơ lưu vong hoàn toàn chính trị, thuộc một chương riêng.

Cũng vậy, gọi là thơ tình hải ngoại với đôi nét liên hệ đến bối cảnh xa quê hương để phân biệt với thơ về lòng hoài hương có tính chất tổng quát bao trùm nhiều phương diện, không chỉ loay hoay chuyện đôi lứa. Và thật là bất công khi ta biện biệt chỉ có thơ tình hải ngoại – chứ không phải thơ tình phổ quát – mới được dành cho một chương mới trong văn học sử Việt Nam, trong khi số lượng thơ tình hải ngoại chẳng dồi dào bằng thơ tình phổ quát. Hơn nữa, thơ tình mang màu sắc chính trị chỉ mới được dẫn chứng nhờ lời ca trong vài bài hát, chưa sưu tầm được chính phần thi ca thực sự.

Xét ra thì có lẽ đúng cần phải có những đóng góp mới vào văn học, vì văn học sử vốn khắc khe: chấp nhận những gì chỉ có một lần, không đồng dạng, không lặp lại; hoặc phải là tiếng nói đặc thù cho tâm cảnh một thời kỳ mà thôi.

Walnut, California

*Ghi chú: Màu sắc chính trị dường như dần dần được cởi mở cho phần đóng góp của nghệ thuật, vì ta thấy hiện nay các bài hát “Sài Gòn Niềm Nhớ Không Tên” và bản nhạc “Em Có Nhớ Mùa Xuân” thỉnh thoảng được làm lời hát nền hoặc nhạc đệm cho những DVD quay cảnh sinh hoạt ở Sài Gòn (không rõ do tư nhân sản xuất hay do cơ quan nhà nước).

TRẦN VĂN NAM