BÙI CÔNG THUẤN: CÓ THỰC LÀ LÝ LUẬN PHÊ BÌNH VĂN HỌC HIỆN NAY HOÀN TOÀN “LỆCH, LẠC” KHÔNG?

Nếu chỉ căn cứ vào những bài quảng cáo sách, những comment trên mạng, những bài viết không có giá trị học thuật tràn lan trên báo, trên mạng thì người đọc bình thường sẽ nghĩ tình trạng “loạn” trong lý luận phê bình văn học đã “hết thuốc chữa”, bởi như nhà thơ Inrasara đã bắt mạch, có đến 10 căn bệnh của lý luận phê bình, thì thuốc nào chữa được!

PHÊ BÌNH VĂN HỌC VÀ ĐỜI SỐNG VĂN HỌC

Đã có khá nhiều ý kiến về tình trạng phê bình văn học hiện nay. Nhiều người đã chỉ ra những “căn bệnh” của phê bình. Các Lớp Tập Huấn về công tác lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật của Hội Đồng LLPB VHNT trung ương cũng nói nhiều đến tình trạng lệch chuẩn, loạn chuẩn trong phê bình và sự yếu kém của đội ngũ làm công tác lý luận phê bình. Đa số thống nhất ý kiến này, phê bình không theo kịp sáng tác

Thực chất của vấn đề là gì?

1.Tình trạng “loạn” trong đời sống văn học nghệ thuật

Tình trạng này đã kéo dài ít nhất là từ sau “đổi mới” đến nay, khi Chủ Nghĩa Hiện Thực XHCN không còn là phương pháp sáng tác và phê bình chính thống, có trính cách bắt buộc đối với nhà văn, nhà phê bình. Khi đã không còn một lý thuyết phê bình và sáng tác thống nhất thì tình trạng “loạn” của sáng tác và phê bình là đương nhiên. Và từ đó, mạnh ai nấy nói, mạnh ai nấy viết, lấy quan điểm chủ quan của mình làm chuẩn, lấy ý kiến chủ quan của mình làm chân lý. Và khi các diễn đàn Internet nở rộ thì mảnh đất lý luận phê bình trở thành nơi cỏ mọc vườn hoang . Đủ mọi ý kiến được phô diễn, kể cả những ý kiến phi học thuật. Những năm gần đây ồn ào thường diễn ra ở một vài tác phẩm, tác giả được trao giải văn chương, ở các hội đồng chấm giải (chẳng hạn, giải của Đồng Bằng Sông Cửu Long, của Hội Nhà Văn…). Mãi đến nay, Hội Đồng LLPB Trung Ương mới đề xuất đề án lý luận phê bình Việt Nam, đề án cấp nhà nước, để làm chuẩn mực chung. Nghĩa là ở thời điểm này, người làm lý luận phê bình hoàn toàn tự do trong việc chọn lựa một lý thuyết phê bình nào đó để tiếp cận tác phẩm và đời sống văn học.

Nó tình trạng “loạn” trong đời sống phê bình và sáng văn học, trước hết phải kể đến sự “nổi loạn” của tác giả. Có tác giả muốn thử sức ngòi bút của mình ở những lĩnh vực mà nhà văn chưa chưa hề đặt chân đến. Chẳng hạn, có lúc, các nhà văn trẻ ào ạt viết về sex, thì nhà văn “già” cũng không cưỡng lại được sự háo danh, chạy theo viết sex và phát ngôn rất ư hùng hồn về tác phẩm của mình. Tôi nghĩ, chính nhà văn làm “loạn” văn đàn bởi những sáng tác không hề có chuẩn mực nghệ thuật nào, mà chủ yếu chỉ đề cầu danh. Trước đây, có người trẻ đã phát ngôn gây sock, chẳng hạn họ làm thơ không thơ.. Có người chẳng là nhà văn bao giờ, bỗng viết truyện sex, chụp hình sex tặng kèm, chỉ để nổi tiếng. Sách dịch tràn lan sex, Xin Lỗi Em Chỉ Là Con Đĩ trở thành best seller. Thế là người đọc chẳng còn biết đâu là văn chương đích thực, đâu là những giá trị văn chương. Người ta mặc sức khen chê. Trong khi tác phẩm đạt giải văn chương Nobel được dịch rất ít người đọc.

Người làm “loạn” thứ hai là nhà xuất bản (Tôi xin lỗi nếu làm phiền lòng nhà xuất bản nào đó). NXB có thể in đủ mọi loại sách, miễn là không phạm luật và bán được, Tất nhiên NXB có lý khi xuất bản một cuốn nào đó, và cũng không ít cuốn được in ra đã bị thu hồi (chẳng hạn Dự Báo phi Thời Tiết). Nếu NXB chỉ in những cuốn thực sự có giá trị văn chương thì đâu có tình trạng “loạn”. Nhưng nếu làm như thế thì NXB sẽ chết. Trong nền kinh tế thị trường, bất cứ ai có tiền cũng có thể in sách, và hàng năm không biết bao nhiêu tập thơ của cá nhân đã được in. Không một nhà phê bình nào đử sức đọc và viết về những tập thơ ấy, đành phó mặc cho người viết giới thiệu tập thơ và NXB. Tập sách nào cũng được giới thiệu thật tuyệt vời.

Người làm “loạn” thứ ba là bạn đọc. Trăm người đọc có trăm ý kiến. Điều ấy phát huy tính dân chủ của văn học, người đọc là người đồng sáng tạo với tác giả, người đọc quyết định ý nghĩa và số phận tác phẩm. Tuy nhiên, bạn đọc có trình độ lý luận phê bình văn chương lại không nhiều. Xin cứ ghé một trang mạng văn chương có comment nào đó, người đọc sẽ thấy tình trạng”loạn” đến phát hoảng, bởi những người thực sự cầu thị trên các diễn đàn ấy có thể bị “ném đá” tơi bời, đành “bỏ của chạy lấy người”. Ở đây người viết comment chẳng theo chuẩn mực học thuật nào cả, thoải mái phát biểu khen chê cảm tính, và không ít những kẻ giấu mặt thiếu thiện tâm đối với một tác giả, tác phẩm nào đó dùng diễn đàn cho mục đích riêng. Nếu chỉ căn cứ vào những comment ấy thì quả thực tình trạng “loạn” phê bình đã vượt tầm kiểm soát.

Người làm “loạn” ồn ào hơn lại chính là một vài nhà phê bình, kiểu phê bình “đao to búa lớn”, “cả vú lập miệng em”, “nói lấy được”, cốt sao đè bẹp “đối thủ”, bất chấp chân lý nghệ thuật, bất chấp luật chơi, bất chấp yêu cầu về văn hóa phê bình (trong đó có cả nhửng nhà phê bình trẻ).... Xin cứ đọc lại những bài các nhà phê bình viết về Hội Thề của Nguyễn Quang Thân thì sẽ rõ. Đã có nhà phê bình chân chính phải xin từ bỏ cuộc đối thoại văn chương vì không thể kham nổi kiểu đối thoại phê bình “múa gậy vườn hoang”, không có tiêu chí học thuật, đạo đức nào làm chuẩn mực.(*)

2. Có thực là lý luận phê bình văn học hiện nay hoàn toàn “lệch, lạc” không?

Nếu chỉ căn cứ vào những bài quảng cáo sách, những comment trên mạng, những bài viết không có giá trị học thuật tràn lan trên báo, trên mạng thì người đọc bình thường sẽ nghĩ tình trạng “loạn” trong lý luận phê bình văn học đã “hết thuốc chữa”, bởi như nhà thơ Inrasara đã bắt mạch, có đến 10 căn bệnh của lý luận phê bình, thì thuốc nào chữa được!

Tôi không nghĩ như vậy. Dòng sông văn học vẫn chảy, hết lớp sóng này đến lớp sóng khác. Bọt bèo có khi phủ cả mặt sông, nhưng sớm muộn cũng bị cuốn trôi. Điều này đã rõ. Xin nhìn lại những ồn ào của đời sống văn học và phê bình trước và sau năm 2005, đến giờ, tác phẩm nào còn trụ được, nhà văn nào chứng tỏ được tài năng thực sự, những cách tân nào có giá trị mở ra những dòng chảy mới? Vì thế không nên bận tâm về những hiện tượng ồn ào giả tạo, không nên mất bình tĩnh về những ý kiến trái chiều về một tác phẩm nào đó. Đã có sự ồn ào làm nên giá trị, đó là trường hợp cánh Đồng Bất tận của Nguyễn Ngọc Tư. Trong văn chương nghệ thuật, chỉ những giá trị nghệ thuật đích thực mới sống được với thời gian, với thời đại. Những nhà văn chân chính có bản lĩnh luôn tự tin vào con đường sáng tạo của mình, và họ âm thầm đóng góp cho sự phát triển văn học. Các nhà văn trẻ học được gì ở nhà văn Tô Hoài, Nguyễn Nhật Ánh, Nguyễn Xuân Khánh, Bùi Ngọc Tấn, Ma Văn Kháng… ?

Lý luận và phê bình vẫn đang vận động và phát triển. Nhà thơ Lê Quang Trang trong tham luận ở Lớp tập Huấn đã điểm những thành tựu: GS Trần Đình Sử đã sớm đưa Thi Pháp Học xem xét thơ Tố Hữu. GS Hoàng Trinh, GS Trương Đăng Dung quan tâm đến VH so sánh. Phan Ngọc vận dụng chủ nghĩa Cấu Trúc để tìm hiểu truyện Kiều. Đỗ Lai Thúy dùng Phân Tâm Học để xem xét thơ Hồ Xuân Hương, Hoàng Cầm, và gần đây các cây bút trẻ quan tâm đến phê bình Hậu Hiện Đại khi họ đề cập đến việc giải trung tâm, đế sự lật đổ những “đại tực sự”….Trong những nhà phê bình trẻ, tôi thấy nhiều người có năng lực và phẩm chất phê bình rất tốt, chẳng hạn, Nhã Thuyên, Trần Thiện Khanh, Miên Di, Nguyễn Hữu Hồng Minh (nhà thơ)…tất nhiên họ còn cần nhiều thời gian để tôi luyện ngòi bút của mình.

Nhìn vào hoạt động của Hội Nhà Văn và Hội Đồng LLPB trung ương nhưng năm vừa qua, trong việc tổ chức các hội thảo văn học, những Lớp Tập Huấn chúng ta có quyền hy vọng hoạt động LLPB sẽ dần dần tái lập các giá trị học thuật, đủ sức góp phần thúc đẩy sáng tác.

3.Con đường nào cho lý luận phê bình văn chương?

Trước hết bản thân nhà văn phải ý thức con đường sáng tạo của mình, nỗ lực khai phá những con đường chưa ai đi trên nền tảng nhân bản và có bề dày văn hóa dân tộc. Có tác phẩm hay mới có thể phê bình hay. Sáng tác để phục vụ thị trường giải trí, nổi loạn để cầu danh, sáng tác chỉ để giải tỏa nỗi niềm thế thái nhân tình, không thực sự tìm tòi những giá trị tư tưởng, nghệ thuật thì khó tồn tại được trong dòng chảy thời gian. Người ta nói nhiều đến Lê Đạt, Trần dần, Thanh Tâm Tuyền, Bùi Giáng, Hoàng Cầm… bởi những tác giả này thực sự góp phần vào sự cách tân thơ Việt Nam. Cũng vậy, người ta ghi nhận giá trị tác phẩm của Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Tô Hoài, Lê Lựu, Bảo Ninh, Bùi Ngọc Tấn, Nguyễn Xuân Khánh… bởi tác phẩm của những nhà văn này thực sự ghi lại được bộ mặt tinh thần của thời đại.

Muốn có phê bình chuyên nghiệp thì nhà phê bình cũng phải được đào tạo chuyên nghiệp. Những người “tay ngang” viết phê bình chỉ làm “loạn” đời sống văn học mà thôi, bởi họ chỉ khen chê cảm tính. Trong phê bình, mọi khen chê đều không có giá trị, có chăng nó vuột ve tác giả được chút gì đó . Hiện nay những người có khả năng viết phê bình trong cả nước khá đông đảo (bằng chứng là họ hiện diện trong 2 lớp tập huấn của Hội Đồng LLPB VHNT vừa qua), và những nhà phê bình trẻ đã xuất hiện, họ có vốn tri thức học thật khá tốt. Đội ngũ này có thể gánh vác được trách nhiệm, nếu họ được tổ chức và tạo điều kiện tốt để tiếp cận đời sống văn học.

Cái vướng mắc căn cơ nhất của LLPB hiện nay là chúng ta chưa có được một hệ thống lý luận phê bình văn học, nghệ thuật Việt Nam để làm chuẩn chung. Đúng như PGS-TS Nguyễn Hồng Vinh nhấn mạnh : LLPB phải đứng trên nền tảng Mỹ Học Marxist, kế thừa kinh nghiệm của cha ông và tiếp thu tinh hoa VHNT nhân loại. Thế nhưng đến nay ở VN phương pháp phê bình Marxist không phải có thể áp dụng cho mọi tác phẩm thuộc những khuny hướng sáng tác khác nhau (J.P.Sartre đã phải phối hợp phương pháp Phân Tâm Học với phương pháp phê bình Marxist). Nói kế thưà kinh nghiệm LLPB của cha ông, điều ấy mọi nhà văn đều phải học tập, nhưng cha ông ta lại không có một hệ thống lý luận phê bình cụ thể, thống nhất, vì thế việc kế thừa cần được nghiên cứu công phu hơn nữa. 

Cũng vậy, việc tiếp thu tinh hoa văn học nghệ thuật nhân loại là điều phải làm trong hoàn cảnh toàn cầu hóa, thế nhưng, chẳng hạn, ở lĩnh vực lý thuyết văn chương và phê bình, hầu như hiện nay chúng ta hướng về phương Tây, mà bản thân phương Tây, các lý thuyết văn chương và phê bình cứ thay nhau, phủ định nhau (Cấu trúc, giải cấu trúc, Phân Tâm Học, Marxist… Hậu Hiện Đại), vậy nhà phê bình sẽ tiếp thu những gì? Câu trả lời là, bản thân nhà phê bình phải tự học tập trang bị cho mình những điều cần thiết cho công tác phê bình. Không có điểm chung. Có người dùng Thi Pháp Học, người khác vận dụng Phân Tâm Học, người lại say mê Hậu Hiện Đại…Có một sự thật là phương pháp phê bình cũ không thể đọc được những tác phẩm được viết ở hệ mỹ học và thi pháp mới. Người quen đọc theo Chủ Nghĩa Hiện Thực XHCN sẽ không đọc được thơ Thanh Thảo, Nguyễn Quang Thiều,Văn Cầm Hải, Ly Hoàng Ly, Lê Vĩnh Tài…

Nói như vậy để thấy vai trò của Hội Nhà Văn, Viện Văn Học, Hội Đồng LL,PBVH,NT Trung ương có ý nghĩa quyết định cả về 3 lĩnh vực: Hoạt động nghiên cứ khoa học, đấu tranh với những quan điểm lý luận sai trái, lệch lạc trên lĩnh vực văn học nghệ thuật, và bồi dưỡng đội ngũ những người hoạt động trên lĩnh vực lý luận, phê bình văn học nghệ thuật. Chúng ta không thể để mặc tình trạng tự phát của phê bình văn học nghệ thuật như hiện nay. Đặc biệt, Ban nhà văn trẻ của Hội Nhà Văn cần có nhiều hoạt động tích cực để giúp đỡ nhà văn, nhà phê bình trẻ dấn thân mạnh mẽ vào đời sống văn học đang diễn ra.
Và trong hoạt động lý luận phê bình nói chung, cần một cái nhìn chung. GS Phan Trọng Thưởng đề xuất việc thống nhất một số quan điểm LL,PB

1. Về bản chất của phê bình : Phê bình vừa là khoa học, vừa là nghệ thuật

2. Về đối tượng của phê bình : là tác phẩm cụ thể trong quan hệ với người đọc và tác giả

3. Về chức năng của phê bình : Phát hiện cái hay cái đẹp, cũng như cái dở, cái xấu, cái độc hại để khẳng định hoặc phê phán. Thông qua phê bình, gắn kết nhà văn, tác phẩm và công chúng, qua đó tác động tích cực tới quá trình sáng tạo, tới thị hiếu nghệ thuật cũng như tới toàn bộ quá trình vận động của lý luận và lịch sử văn học.
Tôi nghĩ những ý kiến này có thể định hướng được cho người viết phê bình văn học trong giai đọan hiện nay. Nhưng xin lưu ý, phê bình vừa là khoa học vừa là nghệ thuật. Người viết phê bình cũng phải đồng sáng tạo với nhà văn.

Tháng 7.2012

BÙI CÔNG THUẤN
__________________________________________

Bài này đã đăng trên Văn Nghệ Trẻ

(*) Gần đây Hội Thảo về thơ Hoàng Quang Thuận do Hội Nhà Văn tổ chức thực sự là một sự hỗn loạn về phê bình văn chương. Mấy chục tham luận ca ngợi một thứ thơ làng nhàng, bị công chúng phản ứng dữ dội. Điều đáng buồn là hai trang lethieunhon.com và trannhuong.com đăng nhiều bài phản đối thơ HQT lại bị đánh sập hoàn toàn, không phục hồi được.