ĐỀ XUẤT MỘT MÔ HÌNH HOẠT ĐỘNG CHO TẠP CHÍ LÝ LUẬN-PHÊ BÌNH

Những đề xuất trong bài viết này của tôi dựa trên một giả định rằng bên cạnh tạp chí Thơ, tạp chí Văn học nước ngoài, tạp chí Nhà văn như đang có, Hội NVVN rất nên có thêm một tạp chí chuyên cho lĩnh vực lý luận- phê bình văn học (LL-PBVH) như có lần tôi đã đề xuất.

Có thể tôi bị cho là người lãng mạn khi đưa ra mô hình hoạt động cho một Tạp chí chuyên LL-PBVH mới đang còn nằm trong ý tưởng. Nhưng tôi vẫn cứ nghĩ rằng nếu chúng ta muốn làm thật (chứ không hô hào suông) cho sự chấn hưng LL-PBVH hiện nay thì cần làm, và có thể làm được. Vâng, tạp chí này bao gồm hai mảng lý luận và phê bình. Phần lý luận vô cùng quan trọng. Nó là phần trí tuệ anh minh nhất của phê bình, làm điểm tựa cho phê bình phát triển. Nó cũng lại luôn được tiếp sức và bổ sung các tư liệu thực tiễn từ phê bình và lịch sử văn học. Cho nên, không thể và không nên chỉ có riêng tạp chí phê bình, hoặc nếu muốn tách riêng, thì đồng thời phải có cả hai: tạp chí lý luận và tạp chí phê bình. Nhưng trong điều kiện hiện nay, làm cho tốt một ấn phẩm mang tên Tạp chí lý luân- phê bình văn học đã là một cố gắng lớn.

Dưới đây chúng tôi trình bày 3 ý: thứ nhất, mô hình hoạt động; thứ hai, mô hình sản phẩm (Tạp chí); và thứ ba, điều kiện để thực hiện chúng.

1.Mô hình tổng quát của Tạp chí LL-PBVH được hình dung 2 loại: mô hình tổ chức và mô hình hoạt động.

Thứ nhất, mô hình tổ chức: Mô hình này được hình dung qua hai cấp độ: Ban điều hành chung và Hội đồng giám tuyển các bài báo khoa học.

- Ban điều hành: Ban này thực hiện nhiệm vụ điều hành chung về phương hướng hoạt động, chiến lược phát triển, các chủ đề của mỗi số, kế hoạch dài hạn và ngắn hạn. Có một nguyên tắc của Ban điều hành là vị trí của ông Trưởng ban điều hành không nên thuộc một người duy nhất và cố định, mà phải luân phiên. Tại sao phải luân phiên? Luân phiên để mỗi người chịu trách nhiệm và phát huy hết năng lực sáng tạo của mình. Và nhờ vậy, mỗi một người cũng sẽ để lại những dấu ấn đặc sắc của mình trên mỗi tạp chí mà mình điều hành.

Cách làm này đã có từ thời tờ báo Ngày nay của Tự lực văn đoàn. Theo hồi ký của một số nhà báo cho hay: trong các thành viên chủ chốt như Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Thạch Lam, các ông phân công nhau cứ lần lượt, mỗi ông chịu trách nhiệm tổ chức một số trên cái khung kế hoạch chung đã định sẵn từ trước. Nhờ vậy, nếu ai đã từng đọc các số Ngày Nay, mỗi số là một đặc sắc riêng chất lượng, đặc sắc mà vẫn đảm bảo tính thống nhất mang tầm chiến lược của Tòa soạn. Tại sao chúng ta lại không tham khảo trường hợp này?

- Hội đồng giám tuyển độc lập. Chức năng của Hội đồng giám tuyển này nhằm đánh giá chất lượng các bài viết, và tư vấn cho các vị cầm chịch điều hành (cao nhất là ông TBT) quyết định xem có sử dụng hay không. Vị trí Chủ tịch Hội đồng giám tuyển này cũng hoạt động theo cách luân phiên. Xin lưu ý là cách luân phiên vô cùng có lợi, nó phát huy được cá tính sáng tạo, dám chịu trách nhiệm, tinh thần dân chủ, công bằng, lấy mục đích khoa học làm tối thượng. Nó tránh xa cái thói chuyên quyền độc đoán, tư lợi, cánh hẩu, đơn điệu, trì trệ như không ít báo chí của chúng ta hiện nay mắc phải.

Thứ hai, mô hình hoạt động:

-Ban điều hành chịu trách nhiệm cao nhất về tất cả các khâu: đường lối hoạt động, chất lượng bài vở, hoạt động phóng viên và cộng tác viên, hoạt động bạn đọc, trị sự, kinh doanh phát hành, đối nội đối ngoại. Ban này, theo cơ cấu của các tòa soạn hiện nay, ông Tổng biên tập cầm chịch. Nếu theo cách điều hành luân phiên như trên kia, vai trò ông Tổng biên tập không hẳn là nhẹ đi, mà có khi còn nặng hơn, bởi vì ông ta phải tìm được người và dám/ tin tưởng trao quyền luân phiên cho từng người trong Ban điều hành phụ trách từng số báo.

Thêm nữa, căn cứ vào các hiện tượng và các vấn đề văn học cụ thể trong thực tiễn văn chương, Ban điều hành phải chủ động hoạch định, lên kế hoạch, tìm người đặt bài vở theo cách “chọn mặt gửi vàng”. Làm điều này để giành thế chủ động từ phía Tạp chí, nhằm bao quát thường xuyên và bắt kịp thực tiễn văn học, tránh bỏ sót hoặc sa vào những trường hợp không đích đáng.

- Hội đồng giám tuyển gồm các nhà NC, LL-PB và các nhà văn có uy tín chuyên môn, có tinh thần kỷ luật nghề nghiệp, tinh thần hợp tác, thống nhất ý chí vì một tạp chí chất lượng cao. Trước một bài báo tòa soạn nhận được, người điều hành sẽ xem xét, lựa chọn người giám tuyển để giao bài. Người giám tuyển phải lấy uy tín chuyên môn của mình để thẩm định và trình bày trước Hội đồng giám tuyển về lý do tại sao lại đề cử đăng hoặc không được đăng. Tùy theo tính chất và mức độ học thuật của từng bài báo mà quyết định số lượng bao nhiêu giám tuyển là đủ hoặc phải đưa ra Hội đồng giám tuyển bàn thảo quyết định.

2. Mô hình Tạp chí:

- Thứ nhất, cơ cấu nội dung của tạp chí này chia ra làm 3 mảng lớn:

+Lý luận

+Phê bình

+Tin về hoạt động lý luận- phê bình và đời sống văn học nói chung liên quan đến lĩnh vực LL-PBVH.

- Thứ hai, trong mỗi mảng trên, nên quan tâm tới cùng một lúc các tiêu chí như:

+Tiêu chí loại hình: lý thuyết khái quát, lý thuyết ứng dụng, ứng dụng thực tiễn (thực hành).

+Tiêu chí lịch sử: quan tâm theo trục thời gian, đảm bảo có cả trước kia và bây giờ.

+Tiêu chí quốc gia, vùng và khu vực: quan tâm tới các nền LL-PB của các quốc gia, khu vực và châu lục.

+Tiêu chí tộc người: chú ý tới nền LL-PB của/ về các tác giả thuộc các dân tộc ít người trong địa hạt quốc gia

+Tiêu chí thế hệ: tính đến sự có mặt các thế hệ, nhất là việc phát hiện một số cây bút trẻ.

+Tiêu chí trong nước và quốc tế: tỉ lệ các tác giả trong nước và ngoài nước, có chương trình dịch thuật, giới thiệu căn cơ, bài bản các tri thức LL-PBVH của nước ngoài. Chính vì vậy, việc xây dựng đội ngũ dịch thuật cho tạp chí là vô cùng quan trọng.

- Thứ ba, ngoài ra, còn có thể có những số chuyên đề chuyên sâu dưới nhiều dạng: theo trào lưu, khuynh hướng; theo quốc gia, theo tác giả, tác phẩm…

3.Điều kiện cần và đủ để cho các mô hình trên đi vào hoạt động:

-Trước hết là dám trao quyền tự chủ và sáng tạo cho tạp chí này. Hãy tin ở họ. Hãy ràng buộc họ bằng luật pháp chứ không bằng chỉ thị, mệnh lệnh tùy hứng, tùy tiện.

- Năng lực và uy tín chuyên môn của các thành viên trong Hội đồng là rất quan trọng. Ở đây, tôi muốn nhấn mạnh đến Hội đồng giám tuyển. Một tạp chí có được nhiều bài hay, nhiều tác giả giỏi cộng tác hay không, trước hết là do Hội đồng này quyết định. Các thành viên của Hội đồng cần phải bao gồm những người như sau:

+ Nhà nghiên cứu văn học giỏi

+ Nhà chuyên Lý luận VH giỏi

+ Nhà phê bình VH giỏi

+ Nhà dịch thuật về NC-LL-PB giỏi

Ngoài ra, với từng số, cần phải mời một số chuyên gia thuộc lĩnh vực chuyên sâu khi cần, thí dụ các chuyên gia về những ngoại ngữ không thông dụng, về Hán Nôm, về một số chuyên ngành chuyên biệt…Hội đồng giám tuyển có nhiệm vụ thẩm định các bài vở một cách giỏi giang và công tâm. Trước mỗi một bài, phân công cho một người đọc, sau đó thuyết trình giới thiệu, cuối cùng họp công khai toàn thể hội đồng, quyết định có nên sử dụng hay không (*).

- Điều kiện tiếp theo là ý chí thống nhất, năng lực chuyên môn, lòng yêu nghề, và cao hơn là khát vọng mưu cầu đóng góp và thúc đẩy nền LLPBVH phát triển của tất cả các thành viên. Điều này đã nghe nói nhiều, và ai cũng có thể nói được. Nhưng thực chất khi bắt tay vào làm mới biết. Nếu không có một sự quyết tâm cao, một lòng tự trọng nghề nghiệp thì không thể thực hiện được.

- Điều kiện cuối cùng là đầu tư, nói khác đi là đồng tiền, là cơ sở vật chất, là chế độ lương, chế độ nhuận bút. Đây là điều kiện tối quan trọng. Không phải cứ hễ có tiền là làm được tốt. Nhưng không có tiền, hoặc tiền quá ít ỏi thì sẽ không làm được gì cả. Như chế độ nhuận bút hiện nay cho các bài báo LL-PBVH thì không ai có thể yên tâm dốc lòng dốc sức cho nó được.

+ + +

Như vậy, nhìn lại đề xuất này, tôi nghĩ có thể thực hiện được. Cái còn lại là lòng quyết tâm, và cả sự công tâm nữa.

Mô hình trên đây chủ yếu dành cho loại ấn phẩm Tạp chí. Tuy nhiên, các tờ báo cũng có thể áp dụng được phần nào. Đặc biệt, vai trò của Hội đồng giám tuyển là hết sức quan trọng. Chất lượng bài vở và uy tín chuyên môn của một tờ báo/ tạp chí trước hết là chất lượng bài vở. Chỉ có như thế, chúng ta mới hy vọng góp phần xây dựng một đời sống LL-PBVH lành mạnh và có hiệu quả như mong muốn.

Hà Nội, ngày 30.3.2012

PGS TS VĂN GIÁ

______________________________

(*) Chúng tôi xin giới thiệu quy trình thẩm định và sử dụng các bài báo khoa học của các tạp chí khoa học hàng đầu thế giới được chia ra làm 2 loại SCI (Science Citation Index) hoặc SCIE (Science Citation Index Expanded) để các quý vị tham khảo.

Xin nói thêm: Science Citation Index (viết tắt là SCI, tạm dịch Chỉ số Trích dẫn Khoa học) là một danh sách các tạp chí xây dựng dựa trên tần suất trích của các bài báo đăng trong đó. Danh sách này do Viện Thông tin khoa học quốc tế (ISI, hiện nay là một bộ phận của hãng Thomson Reuteurs) lần đầu tiên công bố vào năm 1960. Có hơn 3700 tạp chí nằm trong danh sách này, bao trùm 100 lĩnh vực khác nhau.

Sau đó, một phiên bản dài hơn của SCI là Science Citation Index Expanded (SCIE, tạm dịch Chỉ số Trích dẫn Khoa học Mở rộng) cũng được công bố, bao gồm hơn 6500 tạp chí trên khoảng 150 lĩnh vực.
Cho đến năm 2010, số lượng tạp chí chính thức nằm trong danh sách SCI là 3791 và SCIE là 8320 (danh sách này được công bố vào giữa năm 2010, sử dụng số liệu thống kê của năm 2009 nên được gọi là SCI 2009, SCIE 2009).
Có thể coi đây là danh sách các tạp chí quốc tế có uy tín hàng đầu trong lĩnh vực khoa học và công nghệ vì quy trình xét duyệt rất chặt chẽ, số lượng bài báo có chất lượng cao. Ở Việt Nam, chưa có một tạp chí khoa học nào được lọt vào danh sách hai loại tạp chí trên.

Dưới đây là quy trình cụ thể:

      1. Đối với người gửi: Tác giả bài viết gửi cho một editor có chuyên môn phù hợp với nội dung của bài viết nhất, hoặc cũng có thể gửi thẳng cho Maniging editor (phụ trách biên tập) hoặc editor in chief (Tổng biên tập)

  2. Đối với các tạp chí:

Bước 1: Khi nhận được bài, các editor phải sơ duyệt. Khi thấy bản thảo có tiềm năng để công bố, thì người ta tìm peer-review (hoặc referee) để thẩm định bài báo (số người từ 1 đến 3 người). Họ có thể biết tác giả, nhưng tác giả thì không được biết họ.

Nếu bước này không qua thì người ta cũng quyết định tức khắc và thông báo cho tác giả!

Bước 2: Sau khi nhận đựợc đầy đủ các nhận xét của các peer-review  (hoặc referee) thì người ta bắt đầu ra quyết định, thường xảy ra các khả năng sau:

    - Nếu chỉ cần 1  peer-review  (hoặc referee) không chấp nhận bài báo (tất nhiên phải có lý do), thì có thể bài báo bị từ chối đăng, hoặc người ta tìm một chuyên gia khác để thẩm định thêm, rồi mới quyết định.

    - Thường quá bán  peer-review  (hoặc referee) không chấp nhận bài báo thì người ta quyết định loại bài báo ngay!

    - Nếu tất cả các peer-review  (hoặc referee)  chấp nhận bài báo, thì bài báo sẽ được quyết định nhận đăng, với các mức dộ:

                               + Phải sửa trước khi chấp nhận( trường hợp này các peer-review  (hoặc referee)  phải kiểm tra lại).

                               + Chấp nhận và phải sửa lỗi.

                               + Chấp nhận mà không phải sửa lỗi nào.

Tuy quyết định cuối cùng là editor phụ trách bài, nhưng thường họ không bao giờ có quyết định chống lại các peer-review  (hoặc referee).

Quyết định và tổng hợp ý kiến của các peer-review (hoặc referee) sẽ được gửi tới tác giả.

         

Bước 3: Công bố! Người ta yêu cầu tác giả gửi các file nguồn. Rồi người ta gửi cho tác giả bản in thử để thống nhất!

            

             + Có thể công bố online trước, rồi in sau.

       

             + Có thể không công bố online mà chỉ chờ in ra.

             +  Có thể chỉ công bố điện tử mà không in.   

Tham luận trình bày tại Hội thảo về phê bình văn học do Hội đồng LLPBVHTƯ tổ chức