BÙI GIÁNG: CON ĐƯỜNG NGÃ BA

"Mùa xuân đương đợi bước ai đi vào", Bùi Giáng (1926-1998) vui say tưởng mình là chúa Xuân, đã dừng chân, và ông đã dừng chân gần 73 năm dương thế. "Chào con thể lệ điệp trùng / Đường xuân viễn tuyệt ông dừng chân đây" (Ly Rượu Cuối Cùng). Ông phiêu du viễn xứ, từ miền Trung đến miền lục tỉnh, dạy học hay viết sách đầu đời, lang thang nhiều cuối đời, nhưng cảm tưởng người đọc rằng ông vẫn luôn ngập ngừng ở ngã ba đường! Tại sao ngã ba ?

"Xin chào nhau giữa con đường

Mùa Xuân phía trước miền trường phía sau"

(Mưa Nguồn).

Cõi chết, cõi phúc, nguyên xuân hay miên trường! Trong Con Đường Ngả Ba, tựa một tập tiểu luận về "bước đi của tư tưởng" do nhà An-Tiêm xuất bản năm 1972, Bùi Giáng viết về sơ nguyên "khả khả khả" của tư tưởng nhân loại dưới cái nhìn tổng hợp của một con người Việt Nam. Đây là ngã ba đầy cây cối, chuồn chuồn - nói theo ngôn ngữ của nhà thơ, "năm xưa châu chấu mang tên chuồn chuồn". Nói cách khác, là ngã ba Phật, tưởng đã nhập thất, ăn hủ tiếu gặp Kim-Cương Nương-Tử và đọc sách cùng Khổng Khâu, Lão Đam và Trang-Châu, sau khi đã thử tìm qua những ngã Nietzsche, Heidegger, Holderlin, v.v. và bị tẩu hỏa nhập ma thất điên bát đảo trước ngã ba của Bát Nhã Ba La Mật.

"Rêu trời phủ xuống hiên xanh

Một bờ chim én vây thành sang thu

Sương Hy Lạp phượng lên mù

Ba mươi thế kỷ cầm dù dưới mưa

... Chín phương trời tuyết ra bông

Trong nguồn thủy thảo đất hồng khai nguyên

Đầu sơ mộng cuối phi tuyền

Ngàn năm mai trúc chim chuyền bữa nay"

(Logos)

Ngã ba vẫn hoàn ngã ba không lối thoát. Khung cửa hẹp chôn đời Alissa, cánh tường tu viện giam hãm Adrienne đến chết (1), ngã ba tư tưởng cũng đã chôn đời Bùi Giáng như thế! " Ấy là một loại Ngã Ba riêng biệt. Một loại ngã ba theo dõi mãi con đường trong mỗi bước chân đi, trong từng mỗi mỗi niệm, mỗi mỗi sát na thù thắng. Trên con đường tư tưởng, không ai một lần vượt qua Ngã Ba là coi như vĩnh viễn từ nay không còn Ngã Ba nào chon von eo óc khiến bàng hoàng. Phải luôn luôn thể hội một điều : Ngã Ba còn hằng tại ở mãi dưới bước chân đi hàng hai theo thể lệ chữ  'Bát' cho máu me đánh mãi nhịp chữ 'Không'..." (2)

Ngã ba với người khác có thể đã là lối thoát nhưng với Bùi Giáng thì không, vì ông làm người Việt Nam sống thời chiến-tranh huynh đệ, vì cái lúc bấy giờ gọi là chiến-tranh lạnh ý thức hệ. Đông-Tây gặp nhau đến chết người qua bom đạn, thay vì gặp gỡ tinh hoa qua ngôn từ, thi ca và tư tưởng! Ông làm người tiều phu lạc lối bên ngã ba đường rừng lý luận bằng hư vô, có khi tìm ra được tới bìa rừng lại "sa mù chiếu cố" nên vô lại rừng, ngơ ngác nhìn cõi hữu thể ông không thể hiểu. Vô núi đọc sách và làm Trung-Niên Thy-Sỹ luôn lơ đễnh "nhìn một nẻo mà thấy ra một ngã  ba", rồi "một hôm đếm một ra ba / Thật là lạ lắm ấy là cái chi" Phải chăng là một tổng hợp mới, một một-mà-ba ba-mà-một?

"Hoặc rằng người cũng là tôi

Hay là tôi cũng là tôi như người

... Ấy rằng một cũng là ba

Là hai mai một mốt là hôm nay"

Tìm về nguồn tư tưởng, cõi sơ hoang, cảo thơm sách vở thánh hiền, thi ca nguồn suối, rồi ra:

"Tờ cảo thơm như lệ ứa pha hồng";

"Quanh co phường phố gọi mình

Sao ngôn ngữ bỗng tự tình quả nhiên

Cô đơn chứa đựng đầy miền

Cảo thơm tiền kiếp đầu tiên bây giờ"

(Quanh Co)

Nhà thơ thành gã lang thang trên những ngã ba đường tư tưởng không đông người nhưng đầy mê lộ. Một thế-giới bụi hồng khá quyến rũ. Nhưng rồi cõi hồng trần đó đã nhuốm màu xám đen, thành địa ngục chứ không còn là thế-giới theo hình ảnh người nữa. Theo ông, cái hiểm nghèo khi con người trần gian trở thành hồn ma bóng quế vất vưởng lang thang trên một hành tinh nào khác: 

"Vòng quanh tuế nguyệt vuông tròn

Tháng năm vui với cuộc tròn vuông quanh

Quanh tròn méo, quanh loanh quanh

Quanh trời xán lạn quanh trăng mơ màng..."

(Vòng Quanh)

Tìm, bươn những lối chưa mòn, từ thuở mới mọc răng:

"Kể từ khởi sự mọc răng

Tới bây giờ vẫn thường hằng chiêm bao"

(Biển Đông Xe Cát)

Trên đường kiếm tìm căn nguyên, ông đến bên bờ vực của Hư Vô - một ngã ba tâm thức, một tuyệt vọng tư tưởng, một hoài nghi biện chứng:

"Em về mấy thế kỷ sau

Nhìn trăng có thấy nguyên màu ấy không?

Ta đi còn gửi đôi dòng

Lá rơi có dội ở trong sương mù?

Những thương nhớ lạnh bao giờ

Đường thu chia ngả chân trời rộng thênh..."

(Mai Sau Em Về)

Nơi bờ vực, ông chợt thấy

"Cũng vô lý như lần kia dưới lá

Con chim bay bỏ lại nhánh khô cành

... Lá cũng mất như một lần đã lỡ

Trời đã xanh như tuổi ngọc đã xanh

Trời còn đó giữa tháng ngày lỡ dở

Hồn nguyên tiêu ai kiếm lại cho mình

... Bờ trùng ngộ một phen này phen nữa

Tờ cảo thơm như lệ ứa pha hồng

Hồn hoa cỏ Phượng Thành Hy Lạp úa

Nghe một lần vĩnh viễn gặp hư không"

(Hư Vô Và Vĩnh Viễn)

Lúc trẻ ông lạc quan, nhắn người yêu đuổi bắt giùm tia nắng đẹp mong manh của một chiều Xuân:

"Chạy đi em! Và bắt vội giùm cho

Ta em nhé, ta chờ tay em bắt

Giùm chút nắng chiều ngọn cây lay lắt

Nắm và cầm đưa lại giúp cho ta"

(Tuổi Trẻ)

Trên đường đi tìm chân lý và tư tưởng cứu rỗi, có lúc ngộ ra, "đất với trời chung một nghĩa bơ vơ" (Không Đủ Gọi), và hư là vô:

"Ngày đêm thao thức thật thà

Sưu tầm chân lý té ra tầm ruồng"

(Bùi Giáng)

Như nàng Thúy Kiều lớn trong khổ hạnh:

"Rồi anh bỗng thấy lời lời vô ích

Vì bỗng dưng chợt hiểu em nguy nga

Từ vô tận em đi về Vô Tích

Từ Lâm Truy em lạc bến giang hà"

(Không Thể Nói Rằng)

Không, không, cũng là đồng thời tìm thấy mình: "Người đi cuối cuộc hành trình / Qui hồi bất chợt thình lình thấy ta" (Đi Và Về); vì cái bản ngã cũng là tha nhân, cả hai nhập một:

"Hoặc rằng người cũng là tôi

Hay là tôi cũng là tôi như người"

Hoài nghi triệt để đến thế là cùng! Và thế-giới, và lịch sử :

"...Tạ từ tháng chạp quay nghiêng

Ầm trang sử lịch thu triền miên trôi

... Bây giờ riêng đối diện tôi

 Còn hai con mắt khóc người một con"

(Mắt Buồn)

Cả với tình yêu:

"Yêu nhau? Ngàn vạn não nường

Biển dâu lớp lớp - mộng thường so le"

Nơi ngã ba, Bùi Giáng làm kẻ lữ hành cô đơn, một mình một bóng, trên cõi đời, ngay trên quê hương mình, bên đồng loại: "Đi là đi biệt từ khi chưa về!". Làm một kẻ lữ hành nhưng vui rong chơi mải với đời:

"Rong chơi râu tóc bạc phơ

Còn nghe đắm đuối vần thơ yêu người

Người đi ở cuối chân trời

Có nghe tình mộng nửa đời dằng dai"

(Rong Chơi)

Vậy mà lúc nào cũng muốn để dành gặp gỡ, khi trong chiêm bao gặp "thôn nữ" hỏi từ Sài-Gòn về chơi bằng phương tiện gì sao không đi xe đò cho nhanh:

"Anh muốn từ từ thong thả. Vừa đi vừa ngắm phong cảnh dọc đường. Và cũng có ý kéo dài ra để dành.

-Để dành cái chi?

-Cái gì quí trọng. (...) Để dành cuộc gặp gỡ sau nhiều năm xa nhau.Đừng gặp vội ..." (Thôn Nữ).

Đằng sau những vui chơi chữ nghĩa tài hoa là cái buồn nhân sinh, cái buồn trong "cõi người ta" : "những thân đau khổ những đời rã riêng", cái tâm sự;"Sớm kêu chiều hót dõi tìm / Hình dung tâm sự nổi chìm bấy bao" (Con Chim). Cái con người nhỏ nhoi trong trời đất:

"Với người ngó ngất ngây đương nằm đó

Không biết trời đất có ngó mình không"

(Anh Lùa Bò Vào Đồi Sim Trái Chín).

"Ngó buổi chiều buồn có phải" về một cõi trăm năm :

"... Những nhịp bước bên đường còn dội mãi,

Vang về đâu không vọng lại hồi âm.

Của réo rắt riêng một lần mãi mãi,

Gió phương trời ù mộng giữa hoa tâm.

Em hỏi mãi tuy biết lời đáp lại

Chẳng bao giờ thoả đáng giữa đời câm,

Em ngó mãi những chiều về trở lại

Mang những gì về trong cõi trăm năm"

(Chiều).

"Con làm Nam hải điếu đồ

Ngồi câu con cá hư vô linh hồn"

Ông ngắm gió, ngắm trăng, trong cái tịch mịch của cõi người:

"Tôi ngồi ngẫu chuyện oái oăm

Phiêu bồng bao xiết phù trầm bấy bao"

(Tịch Mịch)

Và một thế-giới tình yêu. Cảm động thay lời nhắn nhủ, như người còn đó, ở giây phút tưởng niệm:

"Giờ ngẫu nhĩ như hồng bay em ạ

Và yêu thương như lá ở bên hoa

Và luyến ái như tơ vàng bốn ngả

Bủa vi vu như thoáng mộng la đà

...  Con mắt ấy có gieo buồn rớt lệ

Trên nẻo đường lạnh lẽo lối lang thang

Môi thắm ấy mấy lần thao thức kể

Với đèn khuya vò võ mộng khôn hàn

...   Em ở lại với đời ta em nhé

Em đừng đi . Cho ta nắm tay em

Ta muốn nói bằng thơ bay nhẹ nhẹ

Vào trong mơ em mộng giấc êm đềm

Ta sẽ đặt mười ngón tay lên mắt

Để nhìn em qua khe hở du dương

Vòng theo máu hai vòng tay khép chặt

ồ thưa em ta thấy mộng không thường"

(Ly Tao I)

Tình đó rồi xa, tình trong từng lời và ý thơ gợi người đọc liên tưởng đến Trời Mưa Tháng Sáu hoặc Tiễn Biệt của Nguyên Sa, một bên ly tao trữ tình (lyric), một bên lãng mạn (romantic). Tình nên có đau khổ trái đắng:

"Vì bữa đó nhìn nhau hai con mắt

Giữa bốn bề bóng tối lạnh tro phai

Nên em muốn bàn tay ta xiết chặt

Ngón vô ngần đau khổ ở trong tay

...  Còn lại đó chút gì em có biết

Có hiểu rồi và đã có nghe ta

Nói lơ láo một lời khi úp mặt

Ngón vô ngần đau khổ lúc buông ra"

(Vì Bữa đó)

Vì không được nên phải nhung nhớ vô tận, nhớ một thuở đã lên ngôi, chiếm lãnh. Em không tên hay em là những tên tuổi vui đời với nhà thơ, hay người vợ đã quá vãng sớm?

"Miền cát lạnh chân lạc đà bé bỏng

Bóng hình em tơi tả dưới trăng rằm"

Nỗi đau nên lời, nỗi cô đơn dù say hay tỉnh ráo:

"Nhưng em hỡi trần gian ôi ta biết

Sẽ rồi ra vĩnh biệt với người thôi"

Nhưng rồi ra cũng chỉ là mộng "Bước ngại ngùng nẻo mộng mấy lần sai" và

"Màu hoang đảo từ đây em sẽ ngó

Cát xa bờ tơ chỉ rối chiêm bao"

Đành thôi em nhé,

"Đời xiêu đổ nguồn xưa anh trở lại

Giữa hư vô em giữ nhé ngần này"

Vỗ về với đời ngắn hạn, của người thương :

"Ta đứng lại bên này chờ đợi

ồ phải không ? Em đó phải không

Ta đếm lại từng ngón tay lẩy bẩy

Đời chúng ta là mấy trăng tròn"

(Vỗ Về)

Với Bùi Giáng, tình là sức mạnh, là lẽ sống, nhưng cũng oái ăm mỏng manh như phận người ngả ba! Nguồn nước nguyên sơ và mưa nguồn thường trực đã làm rơi lả tả những lá hoa cồn, chốn hoang sơ của người thơ, của nguồn tư tưởng, hóa ra chỉ là hư vô, vì em không còn đó... Nước nguồn gợi nhớ nhưng cũng hóa thành hư ảo, thành quá vãng! Trung thành với tình yêu chưa đến nửa đường đã đứt gánh, cả cuộc đời Bùi Giáng tự do chạy theo nhiều thần tượng, Maryline Monroe, Brigitte Bardot, Hà Thanh, Kim Cương, Phùng Khánh,... Kính cẩn gọi hai người sau là Mẫu Thân. Đó là những thần tượng hiện đại, vì đồng thời ông cũng với tay đến những xa xôi như Phật, Lão, Trang, Khổng,.. . hay gần hơn với Nietzsche, Nguyễn Du,... Tìm tri kỷ, nhìn đối mặt để tìm họ nghĩ gì, nếu là ông họ làm gì, v.v. Tôn Nguyễn Du làm thần tượng đến cả xem việc mình làm thơ là "vịnh Kiều" mà thôi! "Thơ Nguyễn Du thị hiện một cách đoạn trường như thế, thì sự cố nào xảy ra cho thằng tài tử ? Ấy là sự cố Mưa Nguồn, Lá Hoa Cồn... Mọi bài thơ tôi viết ra, đều là vịnh thơ Nguyễn Du tại chỗ gay cấn âm thầm nhất. Dịch thơ từ đó biến ra làm Vịnh Kiều, trong từng cơn cưỡng bức. Cưỡng bức thơ Nguyễn Du cũng là tự mình cưỡng bức mình."(3).

*

Người ta viết nhiều về hành-trạng Bùi Giáng hơn là thơ của ông và nhiều về thơ hơn là về tư tưởng của Bùi Giáng - có người cho là rời rạc, không hệ thống - hay tại không dễ nắm bắt! Hiểu được Bùi Giáng sẽ có thể hiểu tại sao Tam Ích tự treo cổ đạp chồng sách như một thái độ trước bí lối, tại sao Phạm Công Thiện có lúc cạo đầu mặc nâu sòng. Vì Bùi Giáng đã có thơ. Thi ca là giải thoát, là cõi phúc, là nguyên xuân, là sự sống ngao du tháng ngày! Mở đầu tập Thi ca Tư Tưởng, Bùi Giáng viết "Thơ tôi làm ra là để tặng chuồn chuồn châu chấu, xin các ngài học giả hãy xa lánh thơ tôi". Lúc khác ông đã lý luận :"muốn bàn tới thơ, diễn dịch thơ, người ta chỉ có thể làm một bài thơ khác" (4). Hoặc: "...kẻ nào tự xét mình từ trong tinh thể mà ra chả có chi là phiêu bồng tí chút thì chả nên cưỡng cầu tự ép uổng ghé vào thi ca thâm xứ làm chi"(5). Tự xưng là Trung-Niên Thy-Sỹ và cho biết "là thằng thy sỹ đứng chênh vênh giữa hai bờ cõi để nghe ra những âm thanh chon von tịch hạng" (Câu Chuyện Hôm Qua). Trong hai tập Đi Vào Cõi Thơ, Bùi Giáng viết về thơ người đồng điệu và cả thơ Bùi Giáng, vẫn theo cung cách của ông! Thơ và tư tưởng Bùi Giáng như không có biên giới, cả hai như nương tựa lẫn vào nhau, hai thể loại được dùng để nói lên điều ông muốn nói và thi ca với ông rõ là một phương tiện để ông đạt đến chân lý!

Bùi Giáng có ngôn từ của ông, cả cách chơi chữ, ghép chữ ghép ý bất ngờ, từ lái từ láy, phi lý mà hợp một lý nào đó, vô nghĩa thoáng nhìn nhưng sâu xa ý tứ. Mưa Nguồn (1962) là bước đi khai mở một ngôn từ và một thế-giới thi ca riêng tây, sau này người ta gọi là rất-Bùi-Giáng. Mưa nguồn trên rừng thành nguồn nước, nước động, như mưa, như dòng trôi chảy,... Nhà thơ sống hòa hợp với cõi thiên nhiên đó, bên những Lá Hoa Cồn, Màu Hoa Trên Ngàn và Ngàn Thu Rớt Hột (6),... Trên đồi xanh sim tím, cõi sơ nguyên và an nhiên tự tại:

"Anh lùa bò vào đồi sim trái chín

... Anh thấy lòng mở rộng đón trời xanh

Chim ngây ngất vào trong đôi mắt lá

Anh lim dim cho chết lịm hồn mình

Anh quên mất bò đương gặm cỏ

Anh chỉ nghe tiếng cỏ rì rào

Có hay không? bò đương gặm đó?

Hay là đây tiếng gió thì thào ..."

(Anh Lùa Bò Vào Đồi Sim Trái Chín).

Cái tuổi thơ đẹp đó đã qua mất :

"Mười lăm năm ngọn tử phần

Mù sương cố quận chín tầng tầng rơi"

(15 Năm)

Thế-giới thi ca Bùi Giáng trữ tình, ly tao, xử dụng con chữ và cấu trúc với ngôn từ thuần Việt. Khi nói về tình yêu :

"Anh sẽ khóc suốt thiên thu tình lụy

Của vấn vương tình nghĩa nặng muôn nghìn"

(Vì Có Lẽ).

Những ngỗ nghịch thường quen hay mơ thực cộng với dồn nén : "Bây giờ em để quần đâu / Cỏ trên mình mẩy em sầu ra sao?" 

Bùi Giáng bỡn cợt, như một Socrate trước tòa nhân dân thành Athènes, như Kiều trên đường đày đọa 15 năm: "Đầu đuôi thơ viết lộn hàng / Hóa ra nét chữ lên đàng quẩn quanh" (Không Thuộc Bài). Hay "Tặng nhau từ ngữ lạc lầm / Cũng xin hồng lệ hãy đầm đìa tuôn" (Y Ư Mộng Du Ư Mê).

Sau 1975, ngã ba thành ngõ bí, Bùi Giáng giỡn với con chữ nhiều hơn, ý nhân tình thế thái hơn là những tư tưởng thời trước đó.

"Que diêm que lửa que lời,

Cõi trăm năm cũng một đời ba que …"

(Que Diêm).

Bùi Giáng đối thoại bằng độc thoại, giao tiếp với đời qua hành trạng người điên, nhưng ông có những cái nhìn thông suốt, thấu rõ, cả vung bút biết trước ngày cuối của mình hơn 26 năm trước khi kết bài "Sao gọi là thơ": "Cô Kim Cương nhớ chiếu cố sa mù cho nấm mộ mai sau của Trung-Niên Thy-Sỹ. Thy Sỹ chiêm bao thấy cô chan rưới mưa móc thật là nhiều. Tỉnh ra, sờ tay lên mái tóc, tưởng như hương thừa còn thơm nức thiên thu..." (7). Cũng như trước đó mười năm, trong tập Mưa Nguồn :

"Ngày sẽ hết tôi sẽ không ở lại

Tôi sẽ đi và chưa biết đi đâu

Tôi sẽ tiếc thương trần gian mãi mãi

Vì nơi đây tôi sống đủ vui sầu"

Hay gần hơn :

"Ngày mai cá sóng phiêu bồng

Ngàn trăng ngậm bóng sương đồng ra đi"

(Đêm Ngắm Trăng).

Những trăn trở chữ nghĩa của Bùi Giáng là mặt ngoài của ngã ba tư tưởng suốt đời vật vã ông, con người tổng hợp chân lý đông-tây nhưng cũng thấu hiểu rõ lẽ kỳ bí của vũ trụ và con người !

NGUYỄN VY KHANH

Chú-thích:

1.  Alissa là nhân vật chính của Khung Cửa Hẹp (La Porte étroite) của André Gide và Adrienne, nhân vật của Mùi Hương Xuân Sắc (Sylvie, Souvenirs du Valois) của Gérard De Nerval - hai nhân vật là những ám ảnh của đời và tư duy Bùi Giáng, hai tập này cũng là những bản dịch tài hoa của ông - ký Vân Mồng.

2.  Con Đường Ngả Ba. Sài-Gòn: An Tiêm, 1972, tr. 7. (Bùi Giáng ghi Ngả Ba)

3.  Thi Ca Tư Tưởng (Đi Vào Cõi Thơ  2). Sài-Gòn : Ca Dao, 1969, tr. 63.

4.  Thi Ca Tư Tưởng. Sđd, tr. 14.

5.  Đi Vào Cõi Thơ, tr. 9.

6.  Cả ba đều do nhà Lá Cồn xuất bản năm 1969.

7.         Con Đường Ngả Ba. Sđd, tr. 393.