ĐẶNG KIM QUY – ĐỌC TIẾNG VĨ CẦM CỦA NHÀ VĂN LÊ HOÀI NAM

Nhà văn Lê Hoài Nam - một gương mặt quen thuộc trên văn đàn Việt Nam nhiều năm nay bằng các tiểu thuyết, truyện ngắn, bút ký viết về những vấn đề đương đại. Những năm gần đây, ông còn cho đăng những truyện ngắn về đề tài lịch sử, với một cách viết rất riêng, được nhiều bạn đọc yêu thích đón nhận.

Tháng 10-2011, Nhà xuất bản Hội Nhà văn đã ấn hành cuốn Tiếng vĩ cầm dầy dặn với 436 trang, viết dưới dạng tạp bút, bút ký chân dung, phản ánh, đàm luận nhiều lĩnh vực của đời sống văn hóa, văn học nghệ thuật, lịch sử... của các thời đại (Từ thời nhà Lý đến nay) trong nước và quốc tế, là những vấn đề mà người đọc đang rất chú ý, quan tâm.

Thể loại tạp bút gồm có những tản văn, tùy bút, bút ký chính luận, nhàn đàm. Thể loại bút ký chân dung viết về các nhân vật lịch sử, những tác giả, nhà trí thức hay những con người rất bình dị ở các thời đại mà ông cảm thấy yêu thích trân trọng, có nhiều hiểu biết và tâm đắc với cuộc đời và sự nghiệp của họ như: Thiền sư Dương Không Lộ, một số nhân vật trong tiểu thuyết Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô Gia Văn Phái; các tác giả: Á Nam Trần Tuấn Khải, Trần Tế Xương, Nguyễn Khuyến, Nguyễn Bính, Nam Cao, Vũ Bằng, Chu Văn, Tô Hoài, Phạm Tiến Duật, Lâm Thị Mĩ Dạ, Trần Đăng Khoa; nghệ sĩ nhân dân, kịch tác gia Tào Mạt, kịch tác gia Đào Hồng Cẩm; kịch tác gia Xuân Trình; Giáo sư, Tiến sĩ Trần Đăng Suyền, thầy giáo Trương Văn Khiêm; những con người bình dị với những việc làm có ý nghĩa lớn lao như: Ông Lê Xuân Quang - "người lặng lẽ đi tìm hồn dân tộc", ông Vũ Ngọc Bao - "người gom nhặt, chôn cất hài nhi"...

Nhân vật nào, dù sống ở một thời đại cách đây hàng ngàn năm (triều Lý) hay những nhân vật đương đại, Lê Hoài Nam cũng thể hiện bằng một giọng văn tươi ròng, nhiệt huyết, soi rọi bằng cái nhìn phát hiện mới mẻ mang hơi thở của xã hội đương đại, cảm quan nhậy cảm và tinh tế. Cuốn sách đa dạng về nội dung, đa chiều về cách thức thể hiện, với nguồn chất liệu hiện thực dồi dào, thấm đẫm giá trị tư tưởng và thẩm mĩ.  Mỗi bài viết đều thể hiện sự tìm tòi sáng tạo trong việc lựa chọn thể loại để phù hợp với đề tài, ý đồ tư tưởng của nhà văn.

Tản văn Sơn ca, bụi cỏ và bầu trời tươi ròng chất liệu hiện thực cuộc sống, như có dòng nhạc chảy bên trong mỗi câu văn: "Càng lên cao, tiếng hót của sơn ca càng thanh tao, luyến láy, du dương. Khi bóng sơn ca mất hút trong tầng mây rồi, nó vẫn ban tặng tiếng hót loang khắp vùng trời, thánh thót, khoan nhặt rơi xuống mặt đất". Đọc những câu văn như thế, người ta không thể không yêu thiên nhiên nơi đồng quê Việt Nam

Tản văn Đêm giáng sinh  phố huyện với những trang văn trữ tình, giàu chất tạo hình, những tình tiết lãng mạn, bay bổng vẽ lên khung cảnh lễ Giáng sinh của đạo Thiên Chúa với hình ảnh dòng người đến nơi giáo đường: "Màu quần sắc áo sặc sỡ dưới ánh đèn đường trông như những dòng sông hoa", đã ghi vào lòng người giờ khắc thiêng liêng, xúc động nhất: Chúa Giê-su chào đời. Sự cảm nhận tinh tế của nhà văn khi nghe bài hát Mừng Giáng sinh thật diệu huyền: "Với lời đẹp như thơ, giai điệu và tiết tấu bay bổng, sang trọng nâng giấc tâm hồn ta hướng cái nhìn về cõi thiên đàng dù nơi ấy cách ta rất xa và rất xa".

Thể bút kí chính luận và nhàn đàm với một số tác phẩm đặc sắc: Tư bản hoang dại phác ra một thực trạng xã hội, đồng tiền có sức mạnh vạn năng làm đổi trắng thay đen, băng hoại nhân tính nơi con người. Giọng văn hài hước, châm biếm, mỉa mai, kịch tính, nhà văn đã so sánh những nhân vật trong các tác phẩm của những nhà văn hiện thực cổ điển trên thế giới với một bộ phận người Việt Nam đã bị tha hóa, biến chất trước ma lực của đồng tiền. Bài viết như một hồi chuông báo động rung lên cảnh tỉnh chúng ta về nạn tham nhũng đang là vấn đề nhức nhối, bức xúc, đe doạ sự an nguy và tồn sinh của toàn xã hội, khích lệ chúng ta phải có thái độ tích cực đấu tranh chống lại nạn tiêu cực đó.

Mĩ nhân nhàn đàm, nhà văn đưa ra rất nhiều loài hoa đẹp, nhưng ông lại quan niệm, bông hoa đẹp nhất chính là Hoa Người. Ông luận về vẻ đẹp con người đông tây kim cổ để chứng minh cho quan niệm của mình. Ông viết: "Sắc đẹp của con người mới là vẻ đẹp cao quý nhất, nó là sắc đẹp đứng trên mọi sắc đẹp bởi trong sắc đẹp ấy còn hàm chứa cả những giá trị về trí tuệ, tâm hồn, ngôn ngữ. Sắc đẹp ấy khiến ta săn tìm và chiêm ngưỡng suốt đời".

Hiền tài nhàn đàm nhà văn đã đưa ra khái niệm "Người tài" là người như thế nào, chỉ ra các loại người tài (chân tài, thực tài, hư tài, bất tài) với những vế câu đối lập về ý, so sánh những phẩm chất tốt đẹp của người tài với bản chất xấu xa của những kẻ bất tài. Từ đó chỉ rõ vấn đề sử dụng người tài một cách hữu ích cho xã hội theo quan điểm: "Dung nạp người tài làm cho người tài thăng hoa, tỏa sáng, dâng hiến hết mình phải là những minh chủ: "Minh quân chuộng hiền tài", tiền nhân đúc kết đã là một chân lí”. Kết thúc bài viết, tác giả đã bất ngờ đưa ra một vấn đề hết sức khách quan khiến ai là người lãnh đạo cũng phải soi lại mình và không ít những người phải giật mình vì bức chân dung của họ hiện nguyên hình dưới ngòi bút giàu "chất thép" của nhà văn nếu họ là những kẻ vô dụng, bất tài.

Ở thể loại Bút kí chân dung: Mở đầu cuốn sách, nhà văn trang trọng khắc họa nên bức chân dung người thầy giáo Trương Văn Khiên từng dậy ông thời phổ thông là một con người tâm huyết, say mê âm nhạc, hết lòng yêu thương học sinh dù đã phải trải qua bao bước thăng trầm của cuộc đời, vẫn giữ được phẩm cách thanh cao, trong sáng, biết trân trọng những gì bình dị mà nhân văn nhất đã để lại trong lòng người đọc những tình cảm và ấn tượng rất khó quên. Tiếng đàn của thầy - Tiếng vĩ cầm hẳn sẽ là những thanh âm tuyệt diệu nhất ngân vang mãi trong tâm hồn nhà văn. Chính vì thế, nhà văn đã chọn bút kí này đặt tên cho cuốn sách yêu quý của mình.
Bút kí Ái nữ Lan Hinh nói về cha mình: Thi sĩ Á Nam Trần Tuấn Khải đã giúp người đọc hiểu hơn về cuộc đời và sự nghiệp văn thơ của một thi sĩ quê hương Nam Định: Á Nam Trần Tuấn Khải. Nếu như chương trình địa phương (Phần Văn) bài giảng ở trường THCS còn những sơ khoáng, thì qua bài này nhà văn giúp người đọc hiểu đầy đủ hơn chân dung một nhà thơ có nhiều phẩm chất rất đáng trân trọng, một tấm gương hiếu học ngời sáng, một tấm lòng yêu nước thương dân sâu sắc thiết tha.

Bút kí Không mới nhưng còn hữu ích viết về chân dung Giáo sư Tiến sĩ Trần Đăng Suyền; bút ký 2 phần Căn phòng có ma - Người đẹp băng giá và lời tiên đoán của Trần thi sĩ viết về nhà thơ Trần Đăng Khoa là những tác phẩm ký xen lẫn tiểu luận phê bình. Trần Đăng Khoa và Trần Đăng Suyền đều là bạn thân của Lê Hoài Nam nên nhà văn viết về họ khá kĩ lưỡng. Nhất là cặp đôi bút kí viết về Trần Đăng Khoa, ông viết rất hấp dẫn. Đó là những kỉ niệm của nhà văn những năm tháng sống với nhà thơ Trần Đăng Khoa ở cơ quan Bộ Tư lệnh Hải quân thời mặc áo lính màu xanh nước biển. Người đọc đều biết đến nhà thơ Trần Đăng Khoa ngay từ khi anh còn ở tuổi thiếu niên, "một thần đồng văn học" với tấm lòng yêu mến, ngưỡng mộ. Trong cuốn sách này, chúng ta lại được gặp lại nhà thơ Trần Đăng Khoa trong thời gian viết những tác phẩm quan trọng nhất đánh dấu một giai đoạn sáng tác mới của anh với vai trò của một nhà thơ chiến sĩ.
Qua bài viết, người đọc cảm nhận được tình đồng đội gắn bó thân thiết, cao đẹp, thiêng liêng của hai người chiến sĩ, hai người bạn văn, say mê sáng tác văn học nghệ thuật và họ đã có những đóng góp cho nền văn học nghệ thuật nước nhà.

Dù ở thể loại tạp bút hay bút kí chân dung, mỗi bài viết, nhà văn Lê Hoài Nam đã khám phá ra một điều gì đó rất mới mẻ, quan thiết đến đời sống của con người, khái quát lên những vấn đề hệ trọng của nhân sinh, có ý nghĩa xã hội to lớn, có tầm triết lí sâu xa. Chẳng hạn tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí là tác phẩm đã rất quen thuộc với những người yêu văn và học sinh phổ thông. Nhưng khi đọc bài viết: Hoàng Lê nhất thống chí và Ngô gia Văn phái của nhà văn Lê Hoài Nam, với một bút lực phân tích sắc sảo, thuyết phục, ta bỗng giật mình tìm tác phẩm đọc lại, ta sẽ tự nhận ra những quan niệm sơ cứng, ấu trĩ  và đầy thiên kiến bấy nay, nhất là với loại nhân vật vừa là tội nhân vừa là nạn nhân, như  vua Lê Chiêu Thống, như Nguyễn Hữu Chỉnh... Với vua Lê Chiêu Thống, nhà văn đã đi sâu khai thác, khám phá về nhân vật lịch sử này ở một góc độ khác, đưa ra những dẫn chứng xác thực: "Trên đường sang Trung Quốc, đã có lần thấm thía tận cùng nỗi nhục vong quốc, vua Lê Chiêu Thống quyết định dừng lại ở Kinh Bắc để chiêu tập quân sĩ ngõ hầu, đánh một trận một mất một còn với "giặc" Tây Sơn" và chi tiết: "Mười năm sau sang tiểu cho nhà vua, thân xác ông đã tan chảy, chỉ còn trái tim là vẫn còn nguyên đỏ tươi màu máu" và đưa ra lời bình luận: "Hình tượng ấy không hề hư cấu nên nó càng ám ảnh. Người chết mà con tim không chết nghĩa là ông vua này không phải không có chút tinh thần ái quốc nào!?". Đặc biệt, câu chuyện bà Hoàng phi Nguyễn Thị Kim, vợ vua Lê Chiêu Thống: "Ngày 12-10-1804, khi hài cốt vua Lê Chiêu Thống được đưa về nước, lúc thay tiểu, thấy trái tim vua vẫn còn nguyên thì bà Nguyễn Thị Kim đã trăng trối lại với bề tôi rồi bà uống thuốc độc chết theo chồng" đã làm cho người đọc hết sức bất ngờ, cảm động. Nhất là khi biết được nghĩa cử thật đẹp của người đàn bà có tình yêu chồng tha thiết, lòng quả cảm, hi sinh tính mạng vì chồng đã được nhà văn minh chứng bằng một tư liệu lịch sử: khi vua Gia Long lên ngôi, ông đã sai lập đền thờ Hoàng phi ở xã Tì Bà, huyện Lang Tài để thờ cúng, lại sai dựng bia khắc chữ để nêu gương tiết hạnh.

Tản văn Biến tấu họa mi với giọng điệu bình thản, nhà văn kể về chim họa mi nhưng thực chất để nói về con người giống như một câu chuyện ngụ ngôn đã nêu lên một thực trạng phũ phàng của cuộc sống: Khi con người khá giả hơn thì mối quan hệ giữa con người với con người nghiêng về lợi ích hơn là tình nghĩa, rơi vào tâm thế bơ vơ giữa cõi đời đông đúc, đơn độc ngay trong ngôi nhà của mình nên thèm khát thiên nhiên, muốn cộng hưởng cùng thiên nhiên, tìm đến chim muông, cây cảnh. Và nhà văn đã đưa ra một câu hỏi khép lại bài viết: "Trời sinh ra chim họa mi để hót chứ đâu phải để đá nhau?". Đó chính là những điều ông trăn trở, xót xa trước nỗi đau của đồng loại khi ai đó không còn giữ được lẽ sống cao đẹp của con người.
Những bút ký chân dung viết về Tào Mạt, Nguyễn Khải, Đào Hồng Cẩm, Xuân Trình, Phạm Tiến Duật, Lâm Thị Mĩ Dạ cũng là những tác phẩm rất hấp dẫn, đáng đọc, nhưng vì bài viết đã dài, tôi không thể viết thêm.

Văn chương trong nước, ngoài nước xưa nay cũng đã có nhiều nhà văn viết bút kí chân dung với các góc nhìn khác nhau, nhà văn Lê Hoài Nam cũng vậy, ông có một phong cách rất riêng. Ông viết về con người với tấm lòng trân trọng, yêu mến, tập trung khắc họa những nét đặc sắc về mặt phẩm cách, tài năng hay cả cá tính của họ, hầu như ông rất ít viết về mặt xấu ở họ, nhưng không vì thế mà chân dung nhân vật bị khuất lấp. Bản lĩnh ngòi bút ở ông còn thể hiện ở chỗ, những vấn đề mà người khác đã viết, như cuộc đời và tác phẩm Tú Xương, Nguyễn Khuyến, Nam Cao, Nguyễn Bính... ông vẫn viết, nhưng không hề lặp lại, dẫm chân lên vết mòn của một ai, ngược lại, ông luôn có sự phát hiện ra những điều mới mẻ, bằng một cách viết độc đáo, hấp dẫn người đọc, vừa hiện thực, vừa lãng mạn, làm cho nó trở nên đặc sắc, có giá trị cao.
Kết thúc mỗi bài viết là một bức thông điệp gửi tới người đọc những vấn đề thuộc về chân lí của cuộc sống. Các bài viết còn hay ở mặt ngôn từ, sử dụng những điển tích, điển cố, thể hiện một vốn kiến thức uyên bác, làm cho bài viết thêm trang trọng đan xen những lời nói dân dã trong cuộc sống, rất gần gũi với tiếng nói của nhân dân và những lời bình thật sâu sắc vừa mang vẻ triết lí nhưng lại rất hồn nhiên làm rung động, say đắm lòng người.

Nam Định, tháng 11 năm 2011

ĐẶNG KIM QUY

Nguồn tin: TCNV 01-2012